AYT Biyoloji Endokrin Sistem ve Hormonlar Konu Anlatımı

Endokrin sistem, vücudun iç dengesini (homeostazi) sağlayan ve organlar arasında haberleşmeyi hormonlar aracılığıyla gerçekleştiren sistemdir. Bu sistemde, sinir sisteminin aksine, iletişim daha yavaş ama etkisi daha uzun sürelidir. Hormonlar, kan yoluyla hedef organlara taşınır ve bu organların faaliyetlerini düzenler. Endokrin sistem, büyüme, gelişme, üreme, metabolizma ve stres gibi birçok yaşamsal sürecin kontrolünü sağlar.

1. Endokrin Sistem Nedir?

• İç salgı bezlerinin oluşturduğu sistemdir.

• Bu bezler hormon adı verilen kimyasal mesajcıları üretir.

• Hormonlar kan yoluyla hedef organlara taşınır.

• Etkileri sinir sistemine göre daha yavaş ama uzun sürelidir.

🧪 Örnek: Büyüme hormonu çocuklukta uzun kemiklerin uzamasını sağlar; bu etki aylar sürebilir.

2. Hormonların Genel Özellikleri

• Hedef hücre ya da organda özgül reseptörlere bağlanarak etki gösterirler.

• Az miktarda bile etkilidirler.

• Vücutta genellikle geri bildirim (feedback) mekanizmasıyla düzenlenirler.

• Sinir sistemiyle birlikte çalışarak homeostaziyi sağlarlar.

3. Başlıca Endokrin Bezler ve Görevleri

🧠 Hipotalamus

• Beynin alt kısmında yer alır.

• Sinir ve endokrin sistemi birbirine bağlar.

• Hipofiz bezini hormonlarla kontrol eder.

🧪 Hipofiz Bezi (Ana Bez)

İki lobdan oluşur: Ön ve Arka Lob

• Ön Lob Hormonları:

  • Büyüme hormonu (GH): Kemik ve kas büyümesini sağlar.

  • TSH: Tiroit bezini uyarır.

  • ACTH: Böbrek üstü bezinin korteksini uyarır.

  • FSH ve LH: Üreme organlarını uyarır.

  • Prolaktin: Süt üretimini sağlar.

• Arka Lob Hormonları:

  • ADH: Böbreklerden suyun geri emilimini artırır.

  • Oksitosin: Doğum ve süt salgısında rol alır.

🦋 Tiroit Bezi

• Boynun ön kısmında yer alır.

• Tiroksin (T4) ve Triiyodotironin (T3) salgılar → Metabolizmayı hızlandırır.

• Kalsitonin: Kandaki kalsiyum düzeyini düşürür.

🧱 Paratiroit Bezleri

• Parathormon (PTH): Kandaki kalsiyumu artırır.

• Kalsitonin ile zıt çalışır.

🧠 Epifiz Bezi

• Melatonin salgılar → Uyku düzenini sağlar.

• Işık-karanlık döngüsüne göre çalışır.

⚡ Böbrek Üstü Bezleri

Kabuk (Korteks):

• Aldosteron: Sodyumun tutulmasını sağlar, kan basıncını etkiler.

• Kortizol: Stres hormonu, protein ve yağ yıkımını artırır.

İç (Medulla):

• Adrenalin & Noradrenalin: Sempatik sistemle birlikte “kaç veya savaş” yanıtını tetikler.

🍳 Pankreas (Hem iç hem dış salgı bezi)

• İnsülin: Kan şekerini düşürür.

• Glukagon: Kan şekerini yükseltir.

🧪 Örnek: Yemekten sonra kandaki glikoz yükselince insülin salgılanır. Açken glukagon devreye girer.

♀️♂️ Eşey Bezleri

• Yumurtalık (kadın): Östrojen ve progesteron

• Testis (erkek): Testosteron

Bu hormonlar ikincil eşeysel özelliklerin gelişmesinde, üreme sisteminin çalışmasında görevlidir.

4. Geri Bildirim (Feedback) Mekanizması

• Hormon seviyelerinin dengede kalmasını sağlar.

• Negatif feedback: Hormon düzeyi artınca salgılayan bez baskılanır.

• Pozitif feedback: Hormon düzeyi arttıkça daha çok salgılanır (nadir durumlar, örn. doğumda oksitosin).

Çözümlü Örnek Sorular

Soru 1:
Aşağıdaki hormonlardan hangisi kan şekerini yükseltici etki gösterir?

A) İnsülin
B) ADH
C) Glukagon
D) Tiroksin
E) Melatonin

Çözüm:
Glukagon, pankreastan salgılanır ve karaciğerde glikojenin glikoza dönüşmesini sağlar. Böylece kan şekeri artar.
Doğru cevap: C

Soru 2:
Hipofiz bezinin çalışmaması durumunda aşağıdaki durumlardan hangisi gerçekleşmez?

A) Büyümede bozukluklar olur
B) Tiroit bezi hormon salgılayamaz
C) Böbreklerden su geri emilemez
D) Böbrek üstü bezlerinin korteks kısmı etkilenmez
E) Üreme hormonları salgılanamaz

Çözüm:
Hipofiz bezi birçok hormonun salgılanmasını kontrol eder. Korteks kısmı ise ACTH etkisiyle çalışır. Hipofiz çalışmazsa bu da etkilenir.
Doğru cevap: D → yanlış bir ifade, çünkü etkilenir

Doğru cevap: D (gerçekleşmez ifadesine göre)

Soru 3:
“Vücuttaki kalsiyum düzeyi yükseldiğinde bu hormon salgılanır ve kemiklere kalsiyum geçişini artırır.”
Yukarıda tanımlanan hormon aşağıdakilerden hangisidir?

A) Parathormon
B) Tiroksin
C) Kalsitonin
D) Kortizol
E) Aldosteron

Çözüm:
Kalsitonin, kandaki kalsiyumu düşürmek için kemiklerde depolanmasını sağlar. Parathormon ise zıttı şekilde çalışır.
Doğru cevap: C

Endokrin Sistem Kavram Haritası

Endokrin Sistem – 10 Soruluk Test

1. Aşağıdaki hormonlardan hangisi hipofiz ön lobu tarafından salgılanmaz?
A) Büyüme hormonu
B) Prolaktin
C) TSH
D) ADH
E) ACTH

2. Kan şekeri seviyesi düştüğünde hangi hormon devreye girer?
A) İnsülin
B) Glukagon
C) Tiroksin
D) Aldosteron
E) Kortizol

3. Böbreklerden suyun geri emilimini artırarak idrar miktarını azaltan hormon aşağıdakilerden hangisidir?
A) ADH
B) Prolaktin
C) FSH
D) Oksitosin
E) TSH

4. Aşağıdakilerden hangisi tiroit bezinin görevlerinden biridir?
A) Vücut ısısını düşürmek
B) Kandaki kalsiyumu artırmak
C) Metabolizmayı hızlandırmak
D) Kan basıncını düzenlemek
E) Protein sentezini yavaşlatmak

5. Parathormonun temel görevi nedir?
A) Kan şekerini düzenlemek
B) Büyümeyi sağlamak
C) Kalsiyum düzeyini artırmak
D) Tüylenmeyi başlatmak
E) Kas kasılmasını önlemek

6. Hangisi eşey hormonlarından biridir?
A) Kortizol
B) TSH
C) Östrojen
D) ADH
E) Glukagon

7. Aşağıdaki yapılardan hangisi hem iç hem dış salgı bezidir?
A) Hipofiz
B) Tiroit
C) Pankreas
D) Böbrek üstü bezi
E) Epifiz

8. Geri bildirim mekanizması aşağıdaki olaylardan hangisine örnek olabilir?
A) Ter bezlerinin çalışması
B) Tiroksin düzeyinin artmasıyla TSH salgısının azalması
C) Adrenalin salgısı ile kalp atışının artması
D) İnsülinin kan şekerini düşürmesi
E) Glukagonun karaciğeri uyarması

9. Aşağıdakilerden hangisi sempatik sinir sistemiyle birlikte çalışan bir hormon grubudur?
A) FSH ve LH
B) Melatonin ve prolaktin
C) Adrenalin ve noradrenalin
D) İnsülin ve glukagon
E) Östrojen ve progesteron

10. Aşağıdaki hormon-hedef organ eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?
A) TSH → Tiroit
B) FSH → Yumurtalık
C) ADH → Böbrek
D) ACTH → Böbrek üstü bezi
E) Oksitosin → Kalp

✅ Cevap Anahtarı

1. D

2. B

3. A

4. C

5. C

6. C

7. C

8. B

9. C

10. E