İçindekiler

AYT Edebiyat Dil Bilgisi Konu Anlatımı

Dil bilgisi, bir dilin yapı ve işleyiş kurallarını sistemli şekilde inceleyen bilim dalıdır. Türkçeyi doğru, etkili ve kurallara uygun şekilde kullanmak; hem yazılı hem sözlü anlatım becerilerimizi geliştirmek için dil bilgisi bilgisi şarttır. AYT Edebiyat’ta dil bilgisi genellikle temel yapılar, ses bilgisi, sözcük türleri ve cümle ögeleri gibi başlıklarda karşımıza çıkar.

Bu ünite, dilin temel yapısını anlamamıza ve doğru iletişim kurmamıza yardımcı olacak konuları kapsar. Ayrıca anlam bilgisiyle de bağlantılıdır; çünkü bir cümledeki anlamı doğru kavrayabilmek için o cümlenin yapısını çözümleyebilmek gerekir. Sınavda az sayıda soru gelse de, bu konular çoğu zaman öğrencilerin yanlış yaptığı alanlardan biridir. Bu yüzden dikkatli bir şekilde ele alınmalıdır.

Ses Bilgisi

Ses bilgisi, Türkçedeki seslerin özelliklerini, değişimlerini ve yazım kurallarındaki etkilerini inceleyen bölümdür. Dilin en küçük birimi olan seslerin nasıl kullanıldığını anlamak, hem doğru yazım hem de doğru telaffuz açısından önemlidir. Sınavda genellikle kuralların istisnalarına dikkat çeken sorular gelir.

1. Ünlü (Sesli) Harfler ve Özellikleri

Türkçede 8 ünlü harf vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü

a. Kalın – İnce Ünlüler

Kalın: a, ı, o, u
İnce: e, i, ö, ü

b. Düz – Yuvarlak Ünlüler

Düz: a, e, ı, i
Yuvarlak: o, ö, u, ü

c. Geniş – Dar Ünlüler

Geniş: a, e, o, ö
Dar: ı, i, u, ü

2. Ünlü Uyumu Kuralları

a. Büyük Ünlü Uyumu

Bir kelimenin ilk hecesindeki ünlü kalınsa diğerleri de kalın, incesiyse ince olur.
Uyan: çocuklar, kalemlik
Uymayan: anne, elma

b. Küçük Ünlü Uyumu

Düz ünlüden sonra düz; yuvarlaktan sonra dar ya da düz yuvarlak ünlü gelir.
Uyan: doluluk, güzellik
Uymayan: kütüphane, harita

3. Ünsüz (Sessiz) Harfler ve Sınıflandırılması

Türkçede 21 ünsüz harf vardır. Bunlar çeşitli açılardan sınıflandırılır:

a. Sert Ünsüzler (Fıstıkçışahap):

f, s, t, k, ç, ş, h, p

b. Yumuşak Ünsüzler:

b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z

4. Ses Olayları

Türkçede kelimelerin yapısında ve birleşmelerinde ses değişimleri olur:

a. Ünlü Türemesi

İki ünlü arasına bir ünlü girer.
Örnek: burn → burun, karı → karıı → karııı → karıı (gelişme)

b. Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi)

İki heceli kelimelerde ek alınca bir ünlü düşer.
Örnek: burun + u → burnu

c. Ünsüz Yumuşaması (Yumuşama)

Sert ünsüzle biten kelimeye ünlüyle başlayan ek geldiğinde yumuşar.
p → b, ç → c, t → d, k → ğ/g
Örnek: kitap → kitabı, ağaç → ağacı

d. Ünsüz Sertleşmesi

Ünlüyle biten kelimeden sonra sert ünsüzle başlayan ek gelirse yumuşak ünsüz sertleşir.
Örnek: kitapçı → kitapçık

e. Ünsüz Türemesi

Bazı sözcükler ek alırken araya fazladan bir ünsüz girer.
Örnek: his → hissetmek, af → affetmek

f. Ünsüz Düşmesi

Bazı kelimeler ek alırken ünsüz düşebilir.
Örnek: küçük → küçücük

Yapı Bilgisi (Sözcükte Yapı)

Yapı bilgisi, kelimelerin kök ve eklerinden oluşan yapısını inceler. Bu konunun mantığını kavramak, sözcüklerin nasıl türetildiğini ve nasıl çekimlendiğini anlamak açısından oldukça önemlidir. AYT’de yapı bilgisi soruları genellikle kök bulma, yapım eki-çekim eki ayrımı ve sözcük türleriyle ilişkilendirme biçiminde gelir.

1. Kök

a. İsim Kökü:

Anlamca varlık ya da nesne bildirir.
Örnek: taş, elma, göz

b. Fiil Kökü:

Eylem bildirir, “-mek/-mak” ekleriyle anlamlı olur.
Örnek: yaz-, koş-, gel-

c. Ses (Seslem) Kökü:

Taklit veya doğa seslerinden oluşur.
Örnek: pat-, çat-, miyav-

2. Ekler

a. Yapım Ekleri:

Yeni anlamda, yeni bir kelime türeten eklere denir.
Örnek: yaz-ı → yazıcı (fiilden isim), göz-lük (isimden isim)

b. Çekim Ekleri:

Kelimenin anlamını değiştirmez, görevini belirler.

İsim Çekim Ekleri: hal ekleri, iyelik, çoğul, ilgi eki
Fiil Çekim Ekleri: kip ekleri, şahıs ekleri, olumsuzluk, soru eki
Örnek: kitap-lar-da, gel-iyor-sun

3. Sözcükte Yapı

a. Basit Sözcük:

Yapım eki almamış, yalnızca kök ve çekim eki almış sözcüklerdir.
Örnek: evde, kalıyor

b. Türemiş Sözcük:

Yapım eki almış sözcüklerdir.
Örnek: çocukluk, düşünce

c. Bileşik Sözcük:

İki kelimenin birleşerek yeni bir anlam kazanmasıdır.

Kurallı bileşik: aslanağzı, gecekondu
Yardımcı eylemle kurulan: hissetmek, affetmek
Takım adları: kapkaç, çekyat

4. Eklerle Oluşan Anlam Değişiklikleri

Yapım ekleri kelimenin türünü ya da anlamını değiştirebilir:
Örnek: yaz- (fiil) → yazı (isim) → yazıcı (isim)
Örnek: göz (isim) → gözlük (isim) → gözlükçü (isim)

Sözcük Türleri

Sözcük türleri, kelimelerin anlam ve görevlerine göre gruplandırılmasıdır. AYT’de bu konuda genellikle sözcüğün türünü belirleme, cümledeki görevine göre sınıflandırma ya da benzer/karşıt türleri bulma tarzında sorular gelir.

1. İsim (Ad)

Varlıkları, kavramları, nesneleri karşılayan kelimelerdir.
Örnek: masa, okul, mutluluk, İstanbul

a. Cins İsmi – Özel İsim

Kalem (cins) – Ayşe (özel)

b. Somut – Soyut

Taş (somut) – özlem (soyut)

c. Tekil – Çoğul – Topluluk

Elma – Elmalar – Ordu

2. Sıfat (Ön Ad)

İsimleri niteleyen ya da belirten sözcüklerdir.
Örnek: kırmızı elma, üç kitap, güzel kız

a. Niteleme Sıfatı

Yeşil yaprak, sıcak çay

b. Belirtme Sıfatı

Sayı sıfatı: beş kitap
Soru sıfatı: hangi kalem?
İşaret sıfatı: bu ev
Belgisiz sıfat: bazı insanlar

3. Zamir (Adıl)

İsimlerin yerini tutan kelimelerdir.
Örnek: ben, sen, o, bu, herkes, kendisi

a. Kişi Zamiri

Ben, sen, o…

b. İşaret Zamiri

Bu, şu, o…

c. Belgisiz Zamir

Biri, bazıları…

d. Soru Zamiri

Ne, kim, hangisi?

4. Fiil (Eylem)

İş, oluş, hareket bildirir. Mastar ekiyle (-mek, -mak) anlamlı olur.
Örnek: koşmak, gülmek, düşünmek

a. Kılış Fiili (nesne alabilir):

Yazmak, kesmek

b. Durum Fiili (nesne almaz):

Uyumak, oturmak

c. Oluş Fiili (kendiliğinden):

Büyümek, solmak

5. Zarf (Belirteç)

Fiilleri, sıfatları, zarfları ya da tüm cümleyi niteler.
Örnek: hızlı koştu, çok güzel, hemen geldi

a. Durum Zarfı

Nasıl? → hızlı, dikkatlice

b. Zaman Zarfı

Ne zaman? → şimdi, dün

c. Yer-Yön Zarfı

Nereye? Nerede? → dışarı, aşağı

d. Miktar Zarfı

Ne kadar? → çok, az

e. Soru Zarfı

Nasıl geldin? Ne zaman gördün?

6. Edat (İlgeç)

Tek başına anlamı olmayan, diğer sözcüklerle birlikte anlam kazanan kelimelerdir.
Örnek: gibi, kadar, ile, için

O da senin gibi çalışkan.

7. Bağlaç

Cümlede eş görevli kelime ve kelime gruplarını birbirine bağlar.
Örnek: ve, ya da, ama, çünkü, hem…hem

Ali ve Ayşe sinemaya gitti.

8. Ünlem

Duygu bildiren sözcüklerdir.
Örnek: ah!, eyvah!, bravo!, aman!

Cümle Bilgisi

Cümle bilgisi, kelimelerin oluşturduğu yargılı birimleri anlamak ve çözümlemek için önemlidir. Bir cümlede hangi unsurun hangi ögeyi oluşturduğunu bilmek; anlam, vurgu ve yapı açısından doğru yorum yapmamızı sağlar.

1. Cümlede Ögeler

Bir cümle; yüklem başta olmak üzere özne, nesne, dolaylı tümleç ve zarf tümleci gibi ögelerden oluşur.

a. Yüklem

Cümlede işi, oluşu ya da durumu bildirir.
Örnek: Ali sinemaya gitti. → gitti yüklemdir.

b. Özne

Yüklemin bildirdiği işi yapan ögedir.
Örnek: Ali sinemaya gitti. → Ali özne

c. Nesne

Eylemden doğrudan etkilenen ögedir.
Örnek: Kitabı okudu. → kitabı (belirtili nesne)

d. Dolaylı Tümleç

Yönelme (-e), bulunma (-de), ayrılma (-den) eklerini alır.
Örnek: Okula gitti. → okula dolaylı tümleç

e. Zarf Tümleci

Zaman, durum, miktar gibi zarflarla kurulan ögedir.
Örnek: Hızlıca koştu. → hızlıca zarf tümleci

f. Öge Sıralaması:

Genelde şu şekildedir:
Özne + Zarf Tümleci + Dolaylı Tümleç + Nesne + Yüklem

2. Cümle Türleri

a. Yüklemin Türüne Göre

İsim Cümlesi: Ali doktordu.
Fiil Cümlesi: Ali geldi.

b. Yüklemin Yerine Göre

Kurallı Cümle: Yüklem sonda → Kitabı okudum.
Devrik Cümle: Yüklem sonda değil → Okudum kitabı.
Eksiltili Cümle: Yüklem yok → Bu kadarı da…

c. Anlamına Göre

Olumlu Cümle: Eylem gerçekleşmiştir. → Geldim.
Olumsuz Cümle: Gelmedim.
Soru Cümlesi: Sen mi geldin?
Ünlem Cümlesi: Ne güzel bir gün!

d. Yapısına Göre

Basit Cümle: Tek yargı → Kapı çaldı.
Birleşik Cümle: İç içe, şartlı veya bağlı cümle → Kapı çaldıktan sonra içeri girdim.
Sıralı Cümle: Birden fazla yargı, virgülle veya noktalı virgülle ayrılır.
Kapı çaldı, açtım.
Bağlı Cümle: Bağlaçla bağlanan cümlelerdir.
Kapı çaldı ve ben dışarı çıktım.

Yazım Kuralları ve Noktalama İşaretleri

Bu bölüm, yazılı anlatımın doğru ve etkili olması için uyulması gereken kuralları kapsar. AYT’de bu konudan genellikle 1-2 soru gelir ve bu sorular dikkat gerektirir. Sık yapılan yazım ve noktalama hatalarını bilmek, sınav başarısı açısından önemlidir.

1. Yazım Kuralları

a. Büyük Harflerin Kullanımı

Cümle başında: Bugün hava çok güzel.
Özel adlarda: Mehmet, İstanbul, Türkiye Cumhuriyeti
Kurum adlarında: Milli Eğitim Bakanlığı
Tarih ve bayram adlarında: 29 Ekim Cumhuriyet Bayramı
Hitaplarda: Sevgili Öğrenciler,

b. Birleşik Kelimelerin Yazımı

Kurallı birleşik fiiller bitişik yazılır: hissetmek, kaybolmak
Varlık adı oluşmamışsa ayrı yazılır: başı açık, canı sıkılmış
Yer adlarında “-da, -de” eki varsa bitişik yazılır: Karaköyde

c. Eklerin Yazımı

Ses olayı yoksa ayrı: ev e, okul da
Ses olayı varsa bitişik: evde, okulda
“-ki” eki → eğer zamir ya da bağlaçsa ayrı yazılır: dünkü, evdeki → bitişik / halbuki, oysa ki → ayrı

d. Kısaltmalar ve Sayılar

Kurum kısaltmaları → büyük harf ve noktasız: TÜBİTAK, TBMM
Ölçü ve sayı birimleri → rakamla yazılır: 12 cm, 45 kg
Tarihlerde araya nokta ya da eğik çizgi gelir: 29.10.1923 veya 29/10/1923

2. Noktalama İşaretleri

a. Nokta (.)

Cümle sonlarında: Bugün geldim.
Kısaltmalarda: Dr., vb., Sn.
Tarih ve saatlerde: 12.05.2023 – 08.30

b. Virgül (,)

Eş görevli kelimeleri ayırır: elma, armut, muz
Ara sözleri ayırır: Ali, sanırım, gelmeyecek.

c. Noktalı Virgül (;)

Virgülle ayrılmış grupları ayırmak için: Ankara, İzmir, İstanbul; Almanya, Fransa, İtalya

d. İki Nokta (:)

Açıklama yapılacaksa: Şunları aldı: kalem, defter, silgi.
Konuşma cümlelerinde: Ali dedi ki: “Ben gelmeyeceğim.”

e. Üç Nokta (…)

Eksiltili sözlerde, tamamlanmamış ifadelerde: Bu iş böyle…
Alıntı yapılırken çıkarılan yerlerde: “Sanat, toplum için… kullanılır.”

f. Soru İşareti (?)

Soru cümlelerinde: Ne zaman geldin?

g. Ünlem İşareti (!)

Coşku, heyecan, şaşırma: Ne güzel bir gün!

h. Tırnak İşareti (“ ”)

Doğrudan alıntılarda: Atatürk, “Hayatta en hakiki mürşit ilimdir.” demiştir.

i. Kısa Çizgi (-)

Satır sonuna sığmayan kelimelerde, birleşik tarihlerde: 2022-2023

j. Uzun Çizgi (—)

Konuşma cümlelerinde konuşan kişiyi göstermek için:
— Nereye gidiyorsun?

Dil Bilgisi – Kavram Haritası

AYT Dil Bilgisi Testi

1. Aşağıdaki sözcüklerden hangisi türemiştir?

A) masa
B) güzellik
C) kalem
D) sandalye

2. Aşağıdakilerin hangisinde ünlü düşmesi vardır?

A) ev → evde
B) ağız → ağzı
C) alın → alında
D) burun → burnu

3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde dolaylı tümleç vardır?

A) Kalemi masaya bıraktı.
B) Öğretmen soruyu tahtaya yazdı.
C) Sabah okula erken gittim.
D) Kitabı sessizce okudum.

4. “Gözlükçü” sözcüğü için aşağıdakilerden hangisi söylenemez?

A) Yapım eki almıştır.
B) Türemiş bir sözcüktür.
C) Bileşik bir sözcüktür.
D) İsim köklüdür.

5. Aşağıdakilerden hangisi zarf değildir?

A) şimdi
B) güzel
C) hemen
D) az

6. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bağlaç kullanılmıştır?

A) Kalemi silgiyi defteri çantasına koydu.
B) Kitaplarını aldı, çantasına yerleştirdi.
C) Hem ders çalıştı hem spor yaptı.
D) Bugün çok yorulduğu için dışarı çıkmadı.

7. Aşağıdakilerin hangisinde ünlü uyumu kuralına uyulmamıştır?

A) kalemlik
B) çocuklar
C) harita
D) topaç

8. Aşağıdakilerden hangisi kurallı birleşik fiildir?

A) vazgeçmek
B) su bardağı
C) okul çantası
D) el yıkamak

9. “Ah, yine geç kaldım!” cümlesindeki “ah” kelimesi ne tür bir sözcüktür?

A) Ünlem
B) Zarf
C) Edat
D) Bağlaç

10. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yazım yanlışı vardır?

A) Atatürk, “Sanatsız kalan bir milletin hayat damarlarından biri kopmuş demektir.” demiştir.
B) Arkadaşları ile sinemaya gitti.
C) Bu yıl da Nevruz Bayramı büyük bir coşkuyla kutlandı.
D) Türkiye Büyük millet Meclisi 1920’de açıldı.

✅ Cevap Anahtarı

AYT Edebiyat Dil Bilgisi Konu Anlatımı ve Örnek Sorular