Edebiyat Akımları Konu Anlatımı

Edebiyat akımları, belirli bir dönemde ortaya çıkan sanat ve düşünce anlayışlarının, edebi eserler üzerindeki etkisini ifade eder. Bu akımlar, sanatçıların konuya yaklaşımını, dil ve anlatım biçimlerini, sanat anlayışlarını belirler.

Edebiyat akımları genellikle Batı edebiyatında doğmuş, zamanla Türk edebiyatını da etkilemiştir. Bu akımlar sayesinde edebi türlerde ve anlatım biçimlerinde büyük değişimler yaşanmıştır.

Bu ünitede ele alacağımız başlıca akımlar:

1. Klasisizm

2. Romantizm

3. Realizm

4. Natüralizm

5. Parnasizm

6. Sembolizm

7. Empresyonizm (İzlenimcilik)

8. Ekspresyonizm (Dışavurumculuk)

9. Sürrealizm (Gerçeküstücülük)

10. Fütürizm (Gelecekçilik)

11. Egzistansiyalizm (Varoluşçuluk)

12. Modernizm – Postmodernizm

1. Klasisizm (17. Yüzyıl)

🔹 Genel Özellikleri:

• Akıl ve sağduyu ön plandadır.

• Sanatta ölçülülük, sadelik ve düzen esastır.

• İnsan doğası evrensel kabul edilir.

• Konular eski Yunan–Latin mitolojisinden veya tarihi olaylardan seçilir.

• Sanatçı duygularını gizler; sanat nesneldir.

• “Sanat, ahlaka hizmet etmeli” anlayışı vardır.

🔹 Etkilediği Türler:

• Tiyatro, fabl, hitabet, klasik trajedi ve komediler

🔹 Temsilciler:

• Molière, Racine, Corneille, La Fontaine, Descartes

🔹 Türk Edebiyatına Yansıması:

• Tanzimat yazarlarında etkileri görülür.

• Özellikle Şinasi ve Ahmet Vefik Paşa, klasisizmin etkisindedir.

2. Romantizm (Coşumculuk – 18. Yüzyıl Sonu / 19. Yüzyıl)

🔹 Genel Özellikleri:

• Klasisizme tepki olarak doğmuştur.

• Duygu, hayal gücü ve birey ön plandadır.

• İnsanlar iyi–kötü yönleriyle ele alınır.

• Doğa, özgürlük, aşk, din gibi temalar işlenir.

• Ulusçuluk ve hürriyet düşünceleri vurgulanır.

• Sanatçı duygularını gizlemez, esere yansıtır.

• Karakterlerde tip yerine bireysellik önemlidir.

🔹 Etkilediği Türler:

• Roman, şiir ve tiyatro ön plandadır.

🔹 Temsilciler:

• Victor Hugo, Goethe, Schiller, Lamartine, Rousseau

🔹 Türk Edebiyatına Yansıması:

• Namık Kemal, Ziya Paşa, Abdülhak Hamit gibi Tanzimat yazarları romantizmin etkisindedir.

• Vatan Yahut Silistre ve İntibah romantik özellikler taşır.

📌 Kıyaslama Tüyosu:

3. Realizm (Gerçekçilik – 19. Yüzyıl Ortaları)

🔹 Genel Özellikleri:

• Gözlem, akıl ve gerçek ön plandadır.

• Olaylar ve karakterler, doğal ve nesnel biçimde anlatılır.

• İnsan ve toplum gerçekliği, olduğu gibi yansıtılır.

• Yazar, eserde görünmez olmalı; anlatıma müdahale etmez.

• Romanda olaylar mantıklı bir şekilde ilerler, neden–sonuç ilişkisi önemlidir.

• Betimlemeler, ayrıntılı ve açıklayıcıdır.

🔹 Temsilciler:

• Stendhal, Balzac, Flaubert, Tolstoy, Dostoyevski, Turgenyev

🔹 Türk Edebiyatına Yansıması:

• Tanzimat’ın II. Dönemi yazarlarında etkisi görülür.

• Recaizade Mahmut Ekrem (Araba Sevdası)

• Halit Ziya Uşaklıgil (Mai ve Siyah, Aşk-ı Memnu)

• Yakup Kadri, Refik Halit, Sabahattin Ali

4. Natüralizm (Doğalcılık – 19. Yüzyıl Sonu)

🔹 Genel Özellikleri:

• Realizmin daha ileri, bilimsel şeklidir.

• İnsan davranışları, soyaçekim (kalıtım), çevre ve toplum koşullarıyla açıklanır.

• Deneycilik, gözlem, belge ön plandadır.

• Karakterlerin iç dünyası kadar fiziksel özellikleri de detaylı anlatılır.

• Toplumun alt sınıfları, sefalet, hastalık, ahlaki çöküş gibi konular işlenir.

• Sanat, bir laboratuvar gibi görülür.

🔹 Temsilciler:

• Emile Zola (kurucusu), Guy de Maupassant, Goncourt Kardeşler

🔹 Türk Edebiyatına Yansıması:

• Hüseyin Rahmi Gürpınar: Toplumun alt kesimini ve çarpıklıkları anlatır.

• Nabizade Nazım (Karabibik, Zehra) – ilk köy romanı denemesi

📌 Realizm – Natüralizm Karşılaştırması:

5. Parnasizm (Şekilcilik)

🔹 Genel Özellikleri:

• Realizme tepki olarak doğmuştur.

• Şiirde biçim, ölçü ve kusursuzluk ön plandadır.

• Sanat için sanat anlayışı benimsenmiştir.

• Ahenk, uyak, dil güzelliği çok önemlidir.

• Şair duygu ve düşüncelerini esere yansıtmaz, soğuk ve nesnel kalır.

• Mitoloji ve tarih gibi soyut konular işlenir.

🔹 Temsilciler:

• Theophile Gautier, Leconte de Lisle, Banville

🔹 Türk Edebiyatına Yansıması:

• Servet-i Fünun şairleri üzerinde etkili olmuştur.

• Tevfik Fikret, Yahya Kemal Beyatlı‘da parnasist etkiler görülür.

6. Sembolizm (Simgecilik)

🔹 Genel Özellikleri:

• Anlam kapalılığı, çağrışım ve imgesellik ön plandadır.

• Şiirde açık ve doğrudan anlatımdan uzak durulur.

• Duygu, hayal ve sezgi ile şiir kurulmaya çalışılır.

• Şair okuyucuya bir “sezgi yolculuğu” sunar.

• Musiki (ahenk) şiirin önemli parçasıdır.

🔹 Temsilciler:

• Baudelaire, Verlaine, Mallarmé, Rimbaud

🔹 Türk Edebiyatına Yansıması:

• Servet-i Fünun ve Fecr-i Ati şairleri üzerinde etkilidir.

• Özellikle Ahmet Haşim bu akımdan etkilenmiştir.

• Daha sonra İkinci Yeni şairlerinde de izleri görülür.

7. Empresyonizm (İzlenimcilik)

🔹 Genel Özellikleri:

• Dış dünyadan alınan izlenimlerin kişisel yorumlarla aktarılmasıdır.

• Duyuların, anlık duyguların, renklerin şiire yansıması önemlidir.

• Belirgin değil, büyülü ve bulanık bir atmosfer sunar.

• Doğa, zaman, ruh halleri gibi temalar tercih edilir.

🔹 Temsilciler:

• Rimbaud, Verlaine, Mallarmé

🔹 Türk Edebiyatına Yansıması:

• Ahmet Haşim – özellikle Piyale, Göl Saatleri

• Cemal Süreya, Edip Cansever gibi İkinci Yeni şairlerinde de görülür.

📌 Üç Akımın Karşılaştırması:

8. Sürrealizm (Gerçeküstücülük)

🔹 Genel Özellikleri:

• Freud’un psikanaliz kuramından etkilenmiştir.

• Rüyalar, bilinçaltı, otomatik yazı ön plandadır.

• Mantıksal değil, çağrışımlarla ilerleyen bir anlatım vardır.

• Akıl dışı ama derin anlamlı imgelerle doludur.

🔹 Temsilciler:

• Andre Breton (kurucu), Paul Eluard, Louis Aragon

🔹 Türk Edebiyatına Yansıması:

• İkinci Yeni şairleri özellikle etkilenmiştir.

• Ece Ayhan, Cemal Süreya, Turgut Uyar

9. Ekspresyonizm (Dışavurumculuk)

🔹 Genel Özellikleri:

• Sanatçının iç dünyasındaki duyguların dışa vurulması esas alınır.

• Toplumsal bozulma, savaş, korku, yalnızlık temaları işlenir.

• Biçim ve kurallardan bağımsız, yoğun duygu yüklü bir anlatım vardır.

🔹 Temsilciler:

• Kafka, Georg Trakl, James Joyce (kısmen)

🔹 Türk Edebiyatına Yansıması:

• Oğuz Atay, Bilge Karasu, Sezai Karakoç gibi sanatçılarda izlenebilir.

10. Fütürizm (Gelecekçilik)

🔹 Genel Özellikleri:

• 20. yüzyılın başında ortaya çıkmıştır.

• Teknoloji, hız, makineleşme kutsanır.

• Geçmişe karşıdır; yenilik ve dinamizm vurgulanır.

• Geleneksel anlatım biçimleri terk edilir.

🔹 Temsilciler:

• Marinetti (kurucu), Mayakovski

🔹 Türk Edebiyatına Yansıması:

• Nazım Hikmet, bu akımdan etkilenmiştir.

• Serbest nazım, hızlı anlatım, geleceğe yönelme vardır.

11. Egzistansiyalizm (Varoluşçuluk)

🔹 Genel Özellikleri:

• İnsanın varoluşunun anlamı, özgürlük, seçim, sorumluluk gibi kavramlara odaklanır.

• İnsan yalnızdır ve yaşamı anlamlandırmakla yükümlüdür.

• 2. Dünya Savaşı sonrası etkili olmuştur.

🔹 Temsilciler:

• Jean-Paul Sartre, Albert Camus, Kafka (öncül)

🔹 Türk Edebiyatına Yansıması:

• Oğuz Atay, Rasim Özdenören, Tezer Özlü, Bilge Karasu

12. Modernizm – Postmodernizm

🔹 Modernizm:

• Geleneksel yapı ve anlatımı reddeder.

• Bireyin yalnızlığı, toplumla çatışması, psikolojik derinlik önemlidir.

• Zaman ve mekân kırılması, bilinç akışı gibi teknikler kullanılır.

🔹 Temsilciler:

• James Joyce, Franz Kafka, Virginia Woolf

🔹 Türk Edebiyatında:

• Ahmet Hamdi Tanpınar, Oğuz Atay, Bilge Karasu, Adalet Ağaoğlu

🔹 Postmodernizm:

• Metinlerarasılık, ironi, oyunsallık, çoklu anlatım

• Gerçek ile kurgu iç içedir.

• Herkesin gerçeği farklıdır anlayışı hâkimdir.

• Modernizme tepki olarak doğmuştur.

🔹 Temsilciler:

• Umberto Eco, Italo Calvino, Paul Auster

🔹 Türk Edebiyatında:

• Orhan Pamuk, İhsan Oktay Anar, Latife Tekin, Elif Şafak

Edebiyat Akımları Kavram Haritası

🔹 1. Klasisizm

• Akıl ve sağduyu

• Antik Yunan–Roma konuları

• Nesnel anlatım

• Molière, Racine

• Türk edebiyatında: Şinasi, Ahmet Vefik Paşa

🔹 2. Romantizm

• Duygu, hayal, birey ön planda

• Yazar esere duygularını katar

• Özgürlük, vatan sevgisi

• Victor Hugo, Rousseau

• Türk edebiyatında: Namık Kemal, Ziya Paşa

🔹 3. Realizm

• Gözlem, gerçekçilik

• Nesnel anlatım, neden-sonuç ilişkisi

• Balzac, Stendhal, Tolstoy

• Türk edebiyatında: Halit Ziya, Yakup Kadri

🔹 4. Natüralizm

• Bilimsel gerçekçilik

• Kalıtım, çevre, deney

• Emile Zola, Maupassant

• Türk edebiyatında: Hüseyin Rahmi, Nabizade Nazım

🔹 5. Parnasizm

• Şiirde biçim mükemmelliği

• Sanat için sanat

• Theophile Gautier

• Türk edebiyatında: Tevfik Fikret, Yahya Kemal

🔹 6. Sembolizm

• Anlam kapalılığı, çağrışım

• Müzikalite, sezgi

• Baudelaire, Mallarmé

• Türk edebiyatında: Ahmet Haşim, II. Yeni

🔹 7. Empresyonizm (İzlenimcilik)

• Anlık duygu ve izlenimler

• Renk, ışık, doğa gözlemi

• Verlaine, Rimbaud

• Türk edebiyatında: Ahmet Haşim

🔹 8. Sürrealizm

• Bilinçaltı, rüyalar, çağrışım

• Akıl dışılık, özgür yazı

• Andre Breton

• Türk edebiyatında: İkinci Yeni

🔹 9. Ekspresyonizm

• Duyguların dışavurumu

• Korku, yalnızlık, içe dönüş

• Kafka

• Türk edebiyatında: Oğuz Atay, Bilge Karasu

🔹 10. Fütürizm

• Gelecekçilik, teknoloji, hız

• Geçmişe tepki

• Marinetti

• Türk edebiyatında: Nazım Hikmet

🔹 11. Egzistansiyalizm

• Varoluş, özgürlük, seçim

• Sartre, Camus

• Türk edebiyatında: Tezer Özlü, Oğuz Atay

🔹 12. Modernizm – Postmodernizm

• Bireycilik, teknik arayış (modernizm)

• İroni, çoklu bakış, metinlerarasılık (postmodernizm)

• Türk edebiyatında:

  • Modernizm: Tanpınar, Atay, Ağaoğlu

  • Postmodernizm: Orhan Pamuk, Elif Şafak, İhsan Oktay Anar

AYT Edebiyat Akımları Testi

1. Aşağıdaki akımlardan hangisinde “akıl ve sağduyu” ön plandadır?

A) Romantizm
B) Realizm
C) Klasisizm
D) Sembolizm

2. Namık Kemal’in “Vatan Yahut Silistre” adlı tiyatro eseri aşağıdaki akımlardan hangisinin etkisiyle yazılmıştır?

A) Realizm
B) Sürrealizm
C) Romantizm
D) Parnasizm

3. “Sanatçı duygularını gizler, nesnel anlatım önemlidir. Gözleme dayalı betimlemelerle gerçek hayat yansıtılır.”

Bu anlayış aşağıdaki akımlardan hangisine aittir?

A) Realizm
B) Romantizm
C) Egzistansiyalizm
D) Ekspresyonizm

4. Aşağıdaki sanatçılardan hangisi natüralizm akımından etkilenmiştir?

A) Yakup Kadri Karaosmanoğlu
B) Hüseyin Rahmi Gürpınar
C) Ahmet Haşim
D) Yahya Kemal Beyatlı

5. Aşağıdakilerden hangisi daha çok şiirde şekil ve kusursuzluk arayışıyla bilinir?

A) Romantizm
B) Sürrealizm
C) Parnasizm
D) Realizm

6. Ahmet Haşim’in şiirlerinde “anlam kapalılığı, ahenk, sezgi ve imgeler” ön plandadır.

Bu durum aşağıdaki akımlardan hangisinin etkisini gösterir?

A) Sürrealizm
B) Sembolizm
C) Realizm
D) Fütürizm

7. “Rüyalar, bilinçaltı, çağrışım zinciri, akıl dışı imgeler…”

Bu kavramlar aşağıdaki akımlardan hangisiyle doğrudan ilişkilidir?

A) Egzistansiyalizm
B) Modernizm
C) Sürrealizm
D) Romantizm

8. Teknoloji, hız, dinamizm gibi unsurların yüceltildiği edebi akım hangisidir?

A) Fütürizm
B) Realizm
C) Ekspresyonizm
D) Postmodernizm

9. Aşağıdaki yazarlardan hangisi varoluşçuluk (egzistansiyalizm) akımının Türk edebiyatındaki temsilcilerindendir?

A) Halit Ziya Uşaklıgil
B) Tevfik Fikret
C) Oğuz Atay
D) Yakup Kadri

10. Aşağıdaki açıklamalardan hangisi postmodernizme aittir?

A) Akılcılık ve ölçülülük esastır.
B) Bilinç akışı, zaman kırılması görülür.
C) Sanatta biçimsel mükemmellik aranır.
D) Eserlerde gerçek–kurgu iç içe geçer.

✅ Cevap Anahtarı

1. C

2. C

3. A

4. B

5. C

6. B

7. C

8. A

9. C

10. D