AYT Tarih Sermaye ve Emek Konu Anlatımı

Bu ünitede, kapitalizm, sanayileşme ve iş gücü ilişkileri, emek kavramının tarihsel dönüşümü, fabrika sisteminin ortaya çıkışı, işçi sınıfının yükselişi, sendikacılık hareketleri ve bu gelişmelerin Osmanlı ve dünya üzerindeki etkileri incelenecek.

Sanayi Devrimi ile birlikte insanlık tarihinde büyük bir ekonomik ve toplumsal dönüşüm başladı.
Makineleşmeyle birlikte üretim süreci hızlandı, “sermaye” ve “emek” kavramları arasında yeni bir ilişki kuruldu.
Bu ilişki, zamanla işçi sınıfının hak arayışı, sendikaların doğuşu, sınıf mücadelesi gibi kavramlarla şekillendi.

Osmanlı Devleti de bu sürecin dışında kalamadı. 19. yüzyıldan itibaren emek-sermaye ilişkileri Osmanlı toplumu içinde de belirginleşti.

Sermaye birikimi ve sanayileşme süreci

1. Sermaye nedir?

Sermaye, üretim sürecinde kullanılan para, makine, hammadde ve diğer kaynakların genel adıdır.
Sanayi Devrimi ile birlikte sermaye, sadece ekonomik bir güç değil, aynı zamanda sınıfsal bir güç haline gelmiştir.

Sermaye sahipleri: Burjuvazi
Emek gücünü satanlar: İşçi sınıfı (proleterya)

2. Sanayileşme nasıl başladı?

• 18. yüzyılda İngiltere’de, tekstil sektöründe başlayan makineleşme,
  kısa sürede tüm Avrupa’ya ve dünyaya yayıldı.

• Fabrika sistemi ortaya çıktı:
  → Ev tipi üretim yerini seri üretime dayalı fabrikalara bıraktı

• Teknolojik icatlar (buhar makinesi, dokuma tezgâhları vs.) üretkenliği artırdı

3. Sermaye birikimi nasıl oluştu?

• Sömürgecilik ve denizaşırı ticaret, büyük sermayelerin oluşmasına zemin hazırladı

• Burjuvazi sınıfı, ticaretle başlayan birikimini sanayiye yatırdı

• Bankacılık ve sigortacılık sistemleri gelişti

• Sanayileşen ülkeler, ham madde ve pazar arayışına girdi → emperyalizmin temeli

4. Sanayileşmenin toplumsal etkileri

• Zengin-yoksul uçurumu belirginleşti

• Toplumda sınıf ayrımları keskinleşti

• Büyük sermaye sahipleriyle ezilen işçi sınıfı arasındaki fark derinleşti

• Yeni sosyal sorunlar doğdu: işsizlik, çocuk emeği, kötü çalışma koşulları

5. Osmanlı’da sermaye ve sanayileşme

• Osmanlı sanayileşmeyi başlatmakta geç kaldı

• Yerli üretim, Avrupa malları karşısında tutunamadı

• Devlet eliyle sanayi yatırımları yapılmaya çalışıldı (feshane, Hereke fabrikası vb.)

• Gayrimüslim ve yabancı tüccarlar, sermaye birikiminde daha etkili oldu

• Dış borçlar ve kapitülasyonlar, yerli burjuvazinin gelişimini engelledi

Örnek soru 1

Aşağıdakilerden hangisi sermaye birikimini hızlandıran temel gelişmelerden biridir?

A) Feodal sistemin güçlenmesi
B) Sınıfsal eşitliğin sağlanması
C) Sömürgecilik ve denizaşırı ticaretin artması
D) Tarımsal üretimin gerilemesi
E) İşçi haklarının yaygınlaşması

Doğru cevap: ✅ C) Sömürgecilik ve denizaşırı ticaretin artması

Örnek soru 2

Osmanlı Devleti’nin sanayileşme sürecinde geri kalmasının temel nedenlerinden biri aşağıdakilerden hangisidir?

A) Tarıma hiç önem verilmemesi
B) Dış borç ve kapitülasyonların yerli üretimi engellemesi
C) Askerî yatırımların tamamen durması
D) Gayrimüslim nüfusun üretimde yer almaması
E) Avrupa ile hiçbir ekonomik ilişki kurulmamış olması

Doğru cevap: ✅ B) Dış borç ve kapitülasyonların yerli üretimi engellemesi

İşçi sınıfının doğuşu ve sendikacılık hareketleri

1. İşçi sınıfı nasıl ortaya çıktı?

Sanayi Devrimi ile birlikte fabrikalarda çalışmak zorunda kalan büyük bir kitle ortaya çıktı.
Bu yeni toplumsal sınıfa işçi sınıfı (proleterya) denir.

Özellikleri:

• Gelir kaynakları sadece emek gücünü satmak

• Uzun saatler, düşük ücretle çalışma

• Kadın ve çocuk işgücü yaygın

• Barınma, sağlık, eğitim gibi sosyal haklardan mahrum kalma

2. İşçilerin karşılaştığı sorunlar

• 12–16 saatlik mesailer

• Güvencesiz çalışma koşulları

• İş kazaları ve işçi ölümleri

• Sendika kurma ve grev yapma hakkı olmadan çalışmak

• Çocuk işçiliği, kötü barınma koşulları

3. İşçi hareketleri ve sendikacılık

a. İlk tepkiler:

• Makine kırıcılar (Ludditler) → makinelerin işsizliği artırdığı gerekçesiyle fabrikalara saldırdılar

b. Sendikaların doğuşu:

• 19. yüzyılda işçi dernekleri ve sendikalar kurulmaya başlandı

• Grev, toplu pazarlık gibi haklar gündeme geldi

• İşçi sınıfı sosyal güvenlik ve iş güvenliği taleplerinde bulundu

• Sosyalist ve komünist akımlar, işçi sınıfına teorik yön verdi (Marx, Engels)

4. Devletlerin tepkisi

• Başlangıçta sendikalar yasaklandı veya baskı altına alındı

• Ancak işçi hareketleri büyüdükçe, iş kanunları ve sosyal haklar gelişmeye başladı

• 8 saatlik iş günü, çocuk işçiliği yasağı, hafta tatili gibi haklar tanındı

5. Osmanlı’da işçi sınıfı ve sendikacılık

• 19. yüzyıl sonlarında, fabrikaların artmasıyla birlikte işçi sınıfı belirmeye başladı

• Zonguldak kömür madenleri, İstanbul ve Selanik’teki sanayi bölgeleri öne çıktı

• İlk işçi hareketleri, grevler ve dayanışma cemiyetleriyle başladı

• 1908 II. Meşrutiyet sonrası sendikalaşma daha da hızlandı

• 1909’da Tatili Eşgal Kanunu ile grevler yasal zemine oturdu

Örnek soru 1

Aşağıdakilerden hangisi Sanayi Devrimi sonrası işçi sınıfının karşılaştığı temel sorunlardan biri değildir?

A) Uzun çalışma saatleri
B) Çocuk işçiliği
C) Ücretsiz sağlık hizmeti
D) Düşük ücret
E) Sosyal güvencesizlik

Doğru cevap: ✅ C) Ücretsiz sağlık hizmeti

Örnek soru 2

Osmanlı Devleti’nde işçi sınıfının sendikalaşma süreci en çok hangi dönemde hız kazanmıştır?

A) II. Mahmud dönemi
B) Lale Devri
C) I. Meşrutiyet
D) II. Meşrutiyet
E) Tanzimat dönemi

Doğru cevap: ✅ D) II. Meşrutiyet

Emek-sermaye ilişkisinin dönüşümü ve sosyal adalet arayışları

1. Emek-sermaye ilişkisi nasıl dönüşmüştür?

Sanayi Devrimi sonrası sermaye sahipleri (burjuvazi) ile işçiler (proleterya) arasındaki ilişki, sömürüye dayalı dengesiz bir yapıya büründü.
Ancak zamanla işçilerin örgütlenmesi ve fikir hareketlerinin etkisiyle bu ilişki hak temelli bir mücadeleye dönüştü.

2. Sosyal adalet kavramı

Sosyal adalet, herkesin temel hak ve ihtiyaçlara eşit şekilde ulaşması demektir.
Bu kavram, özellikle işçilerin;

• insanca yaşama,

• çalışma güvenliği,

• eşit ücret,

• sendika kurma ve grev yapma hakkı talepleriyle ön plana çıkmıştır.

3. Sosyalizm ve işçi hakları

• Karl Marx ve Friedrich Engels gibi düşünürler, sınıf eşitliği ve sermayenin kontrolü üzerine fikirler geliştirdiler

• Sosyalist ideolojiler, emekçilerin haklarını savunma çabasının teorik altyapısını oluşturdu

• İşçi partileri, grevler, kitlesel protestolar bu dönemde güç kazandı

4. Devletin rolü

Zamanla devletler;

• İş yasaları çıkararak çalışma koşullarını düzenledi

• Sosyal güvenlik sistemleri oluşturdu

• Eğitim, sağlık ve barınma hizmetlerini geliştirmeye başladı
  → Böylece sosyal devlet anlayışı doğdu

5. Osmanlı’daki gelişmeler

• 19. yüzyılın sonlarından itibaren Osmanlı’da da emeğin korunmasına yönelik bazı düzenlemeler yapılmaya başlandı

• 1908 II. Meşrutiyet ile birlikte sendikal haklar gündeme geldi

• İşçi hareketleri özellikle maden, liman, demiryolu ve dokuma sektörlerinde etkili oldu

• Ancak sosyal güvenlik sistemleri ve sürekli iş kanunları yeterince gelişmedi

Örnek soru 1

Aşağıdakilerden hangisi sosyal adalet anlayışının bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır?

A) Askerî vesayet
B) Saltanat sistemi
C) İş güvenliği ve sosyal haklar
D) Feodal beylerin güçlenmesi
E) Tek adam yönetimi

Doğru cevap: ✅ C) İş güvenliği ve sosyal haklar

Örnek soru 2

Osmanlı’da işçilerin hak arayışlarının hızlandığı dönem aşağıdakilerden hangisidir?

A) Lale Devri
B) Tanzimat dönemi
C) II. Meşrutiyet dönemi
D) I. Dünya Savaşı dönemi
E) Islahat Fermanı sonrası

Doğru cevap: ✅ C) II. Meşrutiyet dönemi

Ayt Tarih Sermaye ve Emek Testi

1.

Sanayi Devrimi sonrası üretim araçlarına sahip olan toplumsal sınıf aşağıdakilerden hangisidir?

A) Proleterya
B) Feodalite
C) Burjuvazi
D) Aristokrasi
E) Sendikacılar

2.

İş gücünü satarak geçimini sağlayan, Sanayi Devrimi ile belirginleşen sınıfa ne ad verilir?

A) Burjuvazi
B) Proleterya
C) Bürokrasi
D) Aristokrasi
E) Kapitalist

3.

Osmanlı Devleti’nin sanayileşme sürecinde geri kalmasının en temel nedenlerinden biri aşağıdakilerden hangisidir?

A) Ulaşım ağlarının gelişmiş olması
B) Avrupa ürünleriyle rekabet edememesi
C) İşçi sayısının fazla olması
D) Tarım ürünlerinde dışa bağımlılık
E) Sanayi tesislerinin fazlalığı

4.

İşçilerin çalışma koşullarını iyileştirmek ve haklarını korumak amacıyla oluşturdukları örgütlenmelere ne ad verilir?

A) Meclis
B) Parti
C) Cemiyet
D) Sendika
E) Komisyon

5.

Aşağıdakilerden hangisi sosyal adalet kavramının doğrudan sonuçlarından biri değildir?

A) İş güvenliği
B) Eğitim hakkı
C) Grev hakkı
D) Mutlak monarşi
E) Sosyal güvenlik

6.

Osmanlı Devleti’nde işçi sınıfının sendikalaşma süreci özellikle hangi dönemde hız kazanmıştır?

A) I. Meşrutiyet
B) II. Mahmud dönemi
C) Tanzimat dönemi
D) II. Meşrutiyet dönemi
E) Lale Devri

7.

Sanayi Devrimi’nin sermaye birikimini hızlandırmasında en etkili olan gelişme aşağıdakilerden hangisidir?

A) Tarımsal reformlar
B) Toprak mülkiyetinin yaygınlaşması
C) Sömürgecilik ve denizaşırı ticaret
D) Eğitim sisteminin gelişmesi
E) Dinî yapıların dönüşümü

8.

Makineleşmenin artmasıyla ortaya çıkan ve işsizliği protesto eden ilk işçi tepkisine ne ad verilir?

A) Bolşevikler
B) Komünistler
C) Ludditler
D) Jön Türkler
E) Enternasyonaller

9.

Aşağıdakilerden hangisi Osmanlı’da devlet eliyle kurulan sanayi kuruluşlarından biridir?

A) Hereke Fabrikası
B) Dolmabahçe Sarayı
C) Galata Bankası
D) Darülfünun
E) Harbiye Nezareti

10.

Osmanlı’da 1909’da grev hakkını düzenleyen kanun aşağıdakilerden hangisidir?

A) Tanzimat Kanunu
B) Kanun-ı Esasi
C) Tatil-i Eşgal Kanunu
D) Duyun-u Umumiye Kanunu
E) Mecelle

✅ Cevap Anahtarı

1. C

2. B

3. B

4. D

5. D

6. D

7. C

8. C

9. A

10. C