AYT Tarih Sultan ve Osmanlı Merkez Teşkilatı Konu Anlatımı

Bu ünitede, Osmanlı Devleti’nin merkezî yönetim yapısı ayrıntılı olarak incelenecek. Padişahın yetkileri, saraya bağlı kurumlar, Divan-ı Hümâyun’un yapısı ve işleyişi, bürokrasi ve devlet yönetimi gibi konular bu ünitenin odak noktasıdır.

Osmanlı Devleti’nin başarısının temelinde, güçlü ve iyi organize edilmiş bir merkezî yönetim yapısı vardır. Bu sistemin merkezinde “sultan” (padişah) bulunur.
Padişah, hem devletin hem de halkın lideri olarak yasama, yürütme ve yargı yetkilerine sahipti. Ancak bu yetkilerini belirli bir sistem ve kurumlar aracılığıyla kullanırdı.

Saray teşkilatı, Divan-ı Hümâyun ve kalemiyeden oluşan merkez teşkilatı, Osmanlı’nın kurumsal gücünü temsil eder.

Padişahın konumu, görevleri ve yetkileri

1. Osmanlı padişahı kimdir?

Osmanlı Devleti’nde padişah (sultan), devletin en yetkili kişisidir.
Padişah; yasama, yürütme ve yargı yetkilerini elinde bulunduran tek kişidir.
Devletin başı, ordunun komutanı ve milletin koruyucusu olarak kabul edilirdi.

“Memalik-i Mahrûse” (korunan topraklar) padişahın mülkü sayılırdı.

2. Padişahın yetkileri ve görevleri

a. Yasama:

• Ferman çıkarma yetkisi vardır.

• Örfî hukuk alanında kanunname hazırlayabilir.

• Şer’î hukuk alanına doğrudan müdahale edemez, ancak şeyhülislâm fetvası alarak destekleyebilir.

b. Yürütme:

• Devletin en yüksek yöneticisidir.

• Vezirler, beylerbeyleri, sancak beyleri gibi tüm yöneticileri atama ve görevden alma yetkisine sahiptir.

• Divan-ı Hümâyun’a başkanlık edebilir (Fatih’ten sonra bu yetki sadrazama devredilmiştir).

c. Yargı:

• Son yargı merciidir.

• Özellikle yüksek rütbeli devlet görevlileri hakkındaki davalarda nihai kararı verir.

• Kadıların görevini denetleyebilir.

3. Padişahın sembolleri ve unvanları

• Unvanlar: Sultan, Hünkâr, Han, Padişah-ı Âlem, Halife (Yavuz’dan sonra)

• Semboller: Tuğra, saltanat kayığı, sorguçlu kavuk, taht, sancak-ı şerif

4. Padişahın otoritesini sınırlayan unsurlar

• Dinî meşruiyet: Halife veya şeyhülislâm desteği aranırdı.

• Divan kararları: Sadrazamın ve divanın görüşleri dikkate alınırdı.

• Kanunlar: Önceki padişahların koyduğu kanunlara sadakat önemliydi.

• Toplumsal düzen: Halkın hoşnutsuzluğu isyanlara yol açabilirdi (örnek: Celali isyanları).

Örnek soru 1

Osmanlı Devleti’nde örfî hukuka göre kanun yapma yetkisi aşağıdakilerden hangisine aittir?

A) Kazasker
B) Sadrazam
C) Şeyhülislâm
D) Kadı
E) Padişah

Doğru cevap: ✅ E) Padişah

Örnek soru 2

Osmanlı padişahlarının meşruiyetini güçlendirmek için aşağıdaki kurumlardan hangisinin desteğini alması gerekirdi?

A) Defterdar
B) Kapıkulu Askerleri
C) Şeyhülislâm
D) Nişancı
E) Reisülküttab

Doğru cevap: ✅ C) Şeyhülislâm

Saray teşkilatı ve Enderun sistemi

Osmanlı sarayı, sadece padişahın ikametgahı değil; aynı zamanda devletin yönetim, eğitim ve tören merkeziydi. Saray teşkilatı; padişaha en yakın görevlileri, Enderun eğitim sistemini ve harem dairesini kapsar.

1. Osmanlı sarayları

a. Beylik dönemi sarayları:

• Bursa, Edirne ve Topkapı Sarayları

• Başkent nereye taşındıysa saray da orada inşa edilmiştir.

b. Topkapı Sarayı (1478 – İstanbul):

• Fatih Sultan Mehmet tarafından yaptırıldı.

• 19. yüzyıla kadar Osmanlı padişahlarının resmî ikametgahı ve yönetim merkezi oldu.

2. Saray teşkilatı üç ana bölümden oluşur:

3. Enderun sistemi

• Enderun, saray içinde yer alan elit eğitim kurumudur.

• Devşirme sistemi ile seçilen zeki ve yetenekli çocuklar burada yetiştirilirdi.

• Amaç: Sadrazam, vezir, kaptan-ı derya gibi üst düzey yöneticileri yetiştirmek.

Enderun’da verilen eğitim:

• Dini bilgiler, edebiyat, tarih, güzel sanatlar

• Protokol, yabancı dil, beden eğitimi

• Yüksek disiplin, sadakat ve liyakat esastır.

4. Harem

• Padişahın annesi (Valide Sultan), eşleri, çocukları ve kadın görevlilerin bulunduğu bölümdür.

• Harem, zamanla devlet işlerinde etkili bir güç odağına dönüşmüştür.

• Valide Sultan ve Haseki Sultanlar, özellikle 17. yüzyılda siyasette etkili olmuşlardır (Kadınlar Saltanatı dönemi).

Örnek soru 1

Aşağıdakilerden hangisi Osmanlı saray teşkilatında devlet adamı yetiştirme amacıyla oluşturulmuş yapıdır?

A) Birun
B) Harem
C) Enderun
D) Divan
E) Kasr-ı Adalet

Doğru cevap: ✅ C) Enderun

Örnek soru 2

Osmanlı sarayının dış işleri ve yönetimle ilgili bölümlerinin bulunduğu kısma ne ad verilir?

A) Enderun
B) Harem
C) Divan
D) Birun
E) Selamlık

Doğru cevap: ✅ D) Birun

Divan-ı Hümâyun: Üyeler ve işleyiş

1. Divan-ı Hümâyun nedir?

Divan-ı Hümâyun, Osmanlı Devleti’nde en yüksek yönetim, danışma ve yargı organıdır.
Başlangıçta padişahın başkanlık ettiği bu kurul, Fatih Sultan Mehmet’ten sonra padişah adına sadrazam tarafından yönetilmeye başlanmıştır.

2. Divan’ın görevleri

• Devlet işleriyle ilgili kararlar almak

• Savaş ve barış kararlarını görüşmek

• Atama ve görevden almalar hakkında değerlendirme yapmak

• Şikayetleri dinlemek, adalet dağıtmak

• Kanunların hazırlanması, fermanların düzenlenmesi

• Dış politikayı yürütmek (elçi kabulü vs.)

3. Divan-ı Hümâyun üyeleri ve görevleri

4. Divan’ın çalışma şekli

• Her gün toplanmazdı, belirli günlerde toplanırdı.

• Toplantılar Topkapı Sarayı’ndaki Kubbealtı’nda yapılırdı.

• Alınan kararlar, padişahın onayına sunulur.

• Padişah, “Arz Odası”nda sadrazamdan bilgi alırdı.

Örnek soru 1

Aşağıdakilerden hangisi Divan-ı Hümâyun’da adalet işlerinden sorumlu görevliye verilen addır?

A) Nişancı
B) Defterdar
C) Kazasker
D) Vezir
E) Sadrazam

Doğru cevap: ✅ C) Kazasker

Örnek soru 2

Divan-ı Hümâyun’da dış ilişkiler ve elçilik işlerinden sorumlu görevli aşağıdakilerden hangisidir?

A) Defterdar
B) Reisülküttab
C) Kazasker
D) Nişancı
E) Şeyhülislâm

Doğru cevap: ✅ B) Reisülküttab

Osmanlı bürokrasisi: Kalemiyeden ilmiye sınıfına kadar yönetici gruplar

Osmanlı Devleti’nde yöneten sınıf, üç temel gruba ayrılmıştı:
İlmiye, kalemiye ve seyfiye.
Bu sınıflar, devletin farklı alanlarını yöneten uzmanlaşmış kadrolardan oluşuyordu.

1. İlmiye sınıfı (Din, hukuk ve eğitim)

• Görev alanı: Dinî, adlî ve ilmî işler

• Bu sınıfa ait görevliler:

  • Kadı (yargıç)

  • Müderris (medrese hocası)

  • Şeyhülislâm (dinî konularda en yüksek yetkili)

• Kadılar, hem adalet dağıtır hem de taşrada yönetim işlerine katılırdı.

• Şeyhülislâm, divan kararlarının dine uygunluğunu denetlerdi (fetva yetkisi).

• İlmiye sınıfı, medrese eğitimiyle yetişirdi.

2. Kalemiye sınıfı (Yazışma, kayıt ve mali işler)

• Görev alanı: Yazışmalar, kayıtlar ve mali işler

• Bu sınıfa ait görevliler:

  • Nişancı (ferman, berat, tapu ve tımar işlemleri)

  • Defterdar (maliye ve bütçe işleri)

  • Reisülküttab (dış yazışmalar ve diplomasi)

• Bu sınıf, bürokrasinin temelini oluştururdu.

• Devletin iç ve dış işlerine dair tüm resmi belgeler bu sınıfın kontrolündeydi.

3. Seyfiye sınıfı (Askerî ve idari)

• Görev alanı: Ordu ve taşra yönetimi

• Bu sınıfa ait görevliler:

  • Sadrazam ve vezirler

  • Beylerbeyi, sancakbeyi

  • Yeniçeri ağaları, kaptan-ı derya

• Hem yönetim hem askerî işlerde görev yaparlar.

• Askeri eğitimle birlikte padişah hizmeti ve liyakat esasına göre yetiştirilirlerdi.

4. Yükselme ve geçiş

• İlmiye sınıfı dışındaki diğer sınıflar (seyfiye ve kalemiye) Enderun eğitimi yoluyla da yetişebilirdi.

• Görevde başarı gösterenler, bir üst makama yükselebilir; liyakate dayalı bir sistem vardı.

Örnek soru 1

Osmanlı Devleti’nde dinî, adlî ve eğitim işlerinden sorumlu yönetici sınıf aşağıdakilerden hangisidir?

A) Kalemiye
B) Seyfiye
C) İlmiye
D) Enderun
E) Mevlevîlik

Doğru cevap: ✅ C) İlmiye

Örnek soru 2

Aşağıdakilerden hangisi Osmanlı kalemiye sınıfı içinde yer alan bir görevdir?

A) Kadı
B) Müderris
C) Defterdar
D) Beylerbeyi
E) Sadrazam

Doğru cevap: ✅ C) Defterdar

Sultan ve Osmanlı Merkez Teşkilatı Testi

1.

Osmanlı Devleti’nde padişahın örfî hukuka göre kanun çıkarma yetkisi aşağıdakilerden hangisine dayanır?

A) Halifelik makamına
B) Şeyhülislâm’ın onayına
C) Devlet geleneğine ve mutlak otoritesine
D) Kadıların kararlarına
E) Divan-ı Hümâyun’un fetvasına

2.

Aşağıdakilerden hangisi padişahın otoritesini sınırlayan unsurlardan biri değildir?

A) Şeyhülislâm’ın fetvaları
B) Toplumsal düzen ve isyanlar
C) Divan kararları
D) Halifelik makamı
E) Sadrazamın padişaha hesap sorması

3.

Devlet adamı yetiştirmek amacıyla Osmanlı sarayının iç kısmında faaliyet gösteren eğitim kurumu aşağıdakilerden hangisidir?

A) Birun
B) Enderun
C) Harem
D) Medrese
E) Divan

4.

Osmanlı saray teşkilatında padişahın ailesiyle yaşadığı ve kadınların bulunduğu bölüm aşağıdakilerden hangisidir?

A) Enderun
B) Divanhane
C) Birun
D) Harem
E) Kasr-ı Adalet

5.

Divan-ı Hümâyun’da dış ilişkiler ve elçilik işlemleriyle ilgilenen görevli aşağıdakilerden hangisidir?

A) Nişancı
B) Defterdar
C) Reisülküttab
D) Kazasker
E) Vezir

6.

Aşağıdaki görevlilerden hangisi Divan-ı Hümâyun’un sürekli üyesi değildir ancak gerektiğinde davet edilip fetva verebilir?

A) Kazasker
B) Şeyhülislâm
C) Sadrazam
D) Defterdar
E) Nişancı

7.

Osmanlı bürokrasisinde “kalemiye sınıfı” hangi alanla ilgilenir?

A) Askerlik ve yönetim
B) Dinî iş ve eğitim
C) Yazışmalar, kayıtlar ve mali işler
D) Adalet ve hukuk uygulamaları
E) Dış ticaret ve esnaf işleri

8.

Osmanlı yönetici sınıflarından “seyfiye”nin temel görev alanı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Mali işler
B) Hukuk ve eğitim
C) Dış ilişkiler
D) Askerlik ve taşra yönetimi
E) Bürokratik yazışmalar

9.

Aşağıdakilerden hangisi ilmiye sınıfında görev alan kişilerden biridir?

A) Defterdar
B) Reisülküttab
C) Kadı
D) Vezir
E) Nişancı

10.

Osmanlı merkez teşkilatında padişahın adına karar alabilen en yetkili kişi aşağıdakilerden hangisidir?

A) Sadrazam
B) Kazasker
C) Nişancı
D) Şeyhülislâm
E) Defterdar

✅ Cevap Anahtarı

1. C

2. E

3. B

4. D

5. C

6. B

7. C

8. D

9. C

10. A