İlk ve Orta Çağlarda Türk Dünyası Konu Anlatımı

Türkler, tarihin en eski dönemlerinden itibaren Orta Asya’nın geniş bozkırlarında yaşamış, göçebe ve yarı göçebe bir hayat sürerek çeşitli devletler kurmuş bir millettir. İlk ve Orta Çağ boyunca askeri başarıları, teşkilatçı devlet yapıları ve kültürel gelişimleriyle büyük imparatorluklar oluşturmuşlardır.

Bu ünitede, Türklerin ana yurdu, ilk Türk devletleri, devlet yönetiminde gücün kaynağı, Kavimler Göçü ve Avrupa’daki Türk varlığı gibi önemli konuları detaylı şekilde ele alacağız.

1. Türklerin Ana Yurdu

📌 Türklerin bilinen en eski yurdu Orta Asya’dır.

✔ Orta Asya, geniş bozkırları, sert iklimi ve doğal yapısıyla göçebe yaşam tarzına uygundur.
✔ Bölgenin en önemli coğrafi bölgeleri:

• Altay Dağları
• Tanrı Dağları
• Orhun ve Selenga Nehirleri
• Gobi Çölü

✔ Bu bölgede yaşayan Türkler genellikle hayvancılık ve avcılıkla uğraşmış, zamanla tarım ve madencilikle ilgilenmişlerdir.
✔ Göçebe ve yarı göçebe yaşam tarzı, Türk toplumlarının hareket kabiliyetini artırmıştır.
✔ İlk Türk toplulukları, sosyal ve siyasi yapılarını bu coğrafyanın şartlarına göre şekillendirmiştir.

📌 Türklerin Orta Asya’dan göç etme nedenleri:
✔ İklim değişiklikleri ve kuraklık
✔ Nüfus artışı ve otlakların yetersizliği
✔ İç mücadeleler ve Çin baskısı
✔ Yeni yurt arayışı ve fetih politikası

2. Türk Devletlerinde Gücün (İktidarın) Meşruiyet (Geçerlilik) Kaynağı

📌 Türklerde yönetim anlayışı “kut” inancına dayanmaktadır.

✔ Kut İnancı:

• Hükümdarlık yetkisinin Tanrı tarafından verildiğine inanılırdı.
• Hükümdar, Tanrı’nın yeryüzündeki temsilcisi olarak görülürdü.
• Bu inanca göre, devlet yönetme hakkı sadece hanedana aittir.

✔ İkili Yönetim:

• Devlet, doğu ve batı olarak ikiye ayrılırdı.
• Doğu, hükümdarın yönetiminde olurken batı kanadı bir hanedan üyesine verilirdi.

✔ Kurultay (Toy):

• Hükümdarın yanında danışman olarak görev yapan meclisti.
• Boy beyleri ve askerî liderler burada önemli kararlar alırdı.

✔ Töre:

• Yazısız hukuk kurallarıdır.
• Devlet düzenini korumak için uygulanırdı.
• Adalet, eşitlik ve töreyi bozmanın cezalandırılması esastı.

📌 Türk devletlerinde yönetimin temel ilkeleri:
✔ Bağımsızlık esastır, yabancı bir gücün boyunduruğuna girilmez.
✔ Halka adaletle davranmak ve töreyi uygulamak zorunludur.
✔ Ordu ve savaşçılık büyük önem taşır.

3. İlk Türk Devletleri

📌 Türkler, tarih boyunca birçok devlet kurmuştur. Bu devletler içerisinde en önemlilerini aşağıda inceleyeceğiz.

4. Asya Hun Devleti (MÖ 220 – MS 216)

✔ Kurucusu: Teoman (MÖ 220)
✔ En parlak dönemi: Mete Han (MÖ 209 – MÖ 174)
✔ Başkent: Ötüken

📌 Özellikleri:
✔ İlk bilinen Türk devleti olarak kabul edilir.
✔ Mete Han, “Onlu Sistem” adını verdiği askerî düzeni kurmuştur.
✔ Çin ile mücadele etmiş, Çin Seddi bu saldırılara karşı yapılmıştır.
✔ Türk boylarını bir bayrak altında toplamıştır.
✔ İpek Yolu üzerinde kontrol sağlamaya çalışmıştır.

📌 Çöküşü:
✔ Çin’in baskıları ve iç karışıklıklar nedeniyle devlet zayıflamış ve parçalanmıştır.

5. I. Kök Türk Devleti (552-745)

✔ Kurucusu: Bumin Kağan
✔ Başkent: Ötüken
✔ Devletin Resmî Dili: Türkçe

📌 Özellikleri:
✔ Türk adını taşıyan ilk devlettir.
✔ Bumin Kağan devleti kurmuş, Mukan Kağan döneminde en güçlü hâline gelmiştir.
✔ Bizans ile Çin’e karşı ittifak yapmıştır.
✔ İpek Yolu ticaretine hâkim olmaya çalışmıştır.

📌 Çöküşü:
✔ Çin’in baskısı ve iç isyanlar nedeniyle yıkılmıştır.

6. II. Kök Türk Devleti (Kutluk Devleti) (682-744)

✔ Kurucusu: Kutluk Kağan
✔ En önemli hükümdarı: Bilge Kağan
✔ Başkent: Ötüken

📌 Özellikleri:
✔ Orhun Yazıtları bu dönemde yazılmıştır.
✔ Türk kimliğinin korunması için çalışılmıştır.
✔ Tonyukuk, Bilge Kağan ve Kül Tigin önemli devlet adamlarıdır.
✔ İlk kez Türk adıyla kurulan devletlerden biridir.

📌 Çöküşü:
✔ Çin ve iç karışıklıklar nedeniyle Uygurlar tarafından yıkılmıştır.

7. Uygur Devleti (744-840)

✔ Kurucusu: Kutluk Bilge Kül Kağan
✔ Başkent: Karabalgasun

📌 Özellikleri:
✔ Yerleşik hayata geçen ilk Türk devletidir.
✔ Maniheizm’i benimseyerek savaşçı özelliklerini kaybetmiştir.
✔ Tarım, sanat ve ticaret gelişmiştir.
✔ Matbaa, kâğıt ve hukuk alanında ilerlemeler kaydedilmiştir.

📌 Çöküşü:
✔ Kırgızlar tarafından 840 yılında yıkılmıştır.

8. Kavimler Göçü (375)

📌 Kavimler Göçü, Avrupa’nın etnik ve siyasi yapısını değiştiren büyük bir göç hareketidir.

✔ Türklerin Batı’ya hareket etmesiyle Avrupa’da büyük karışıklıklar yaşanmıştır.
✔ Roma İmparatorluğu zayıflamış ve Batı Roma 476’da yıkılmıştır.
✔ Feodalizm rejimi ortaya çıkmıştır.
✔ Avrupa Hun Devleti kurulmuştur.

9. Avrupa Hun Devleti (375-469)

✔ Kurucusu: Balamir
✔ En önemli hükümdarı: Attila
✔ Başkent: Etzelburg

📌 Özellikleri:
✔ Avrupa kıtasında kurulan ilk Türk devletidir.
✔ Attila, Batı Roma ve Doğu Roma’yı (Bizans) baskı altına almıştır.
✔ Bizans’a Margos ve Anatolius Antlaşmaları’nı kabul ettirmiştir.
✔ Batı Roma’ya seferler düzenlemiş ancak Papa’nın ricasıyla Roma’yı almamıştır.

📌 Çöküşü:
✔ Attila’nın ölümünden sonra devlet zayıflamış ve yıkılmıştır.

10. Başlıca Türk Devletleri ve Toplulukları

📌 Türkler, tarih boyunca birçok farklı coğrafyada devletler ve topluluklar oluşturmuşlardır.

✔ Orta Asya Türk Devletleri: Asya Hun, Kök Türk, Uygur
✔ Avrupa’daki Türk Devletleri: Avrupa Hun, Bulgar, Avar
✔ İslamiyet Öncesi ve Sonrası Geçiş Dönemi: Hazarlar, Karluklar, Türgişler

A. Orta Asya Türk Devletleri

📌 Orta Asya, Türklerin ilk vatanıdır ve burada birçok Türk devleti kurulmuştur.

✔ Asya Hun Devleti (MÖ 220 – MS 216): İlk büyük Türk devleti
✔ I. Kök Türk Devleti (552-745): Türk adıyla kurulan ilk devlet
✔ II. Kök Türk Devleti (Kutluk) (682-744): Orhun Yazıtları’nın yazıldığı dönem
✔ Uygur Devleti (744-840): Yerleşik hayata geçen ilk Türk devleti

B. Avrupa’da Kurulan Türk Devletleri ve Toplulukları

📌 Kavimler Göçü ile Türkler Avrupa’ya yönelmiş ve çeşitli devletler kurmuşlardır.

✔ Avrupa Hun Devleti (375-469):

• Attila döneminde en güçlü hâline ulaşmıştır.
• Batı Roma ve Doğu Roma (Bizans) üzerine seferler düzenlenmiştir.
• Papa’nın ricasıyla Roma şehri alınmamıştır.

✔ Bulgarlar:

• Tuna Bulgarları: Boris Han zamanında Hristiyanlığı benimsemişlerdir.
• İtil (Volga) Bulgarları: İslamiyet’i kabul eden ilk Türk topluluklarından biridir.

✔ Avarlar (6-9. yüzyıllar):

• Bizans’a karşı Slavları kullanarak Avrupa’da büyük bir güç olmuşlardır.
• Macaristan ve çevresinde hüküm sürmüşlerdir.

C. İslamiyet Öncesinde Etkili Olan Diğer Türk Toplulukları

📌 İslamiyet öncesi dönemde bazı Türk toplulukları, çeşitli coğrafyalarda siyasi ve kültürel etkiler yaratmıştır.

✔ Hazarlar (7-10. yüzyıllar):

• Museviliği benimseyen tek Türk devletidir.
• İpek Yolu’nu kontrol etmişlerdir.
• Çeşitli inançlara hoşgörülü yaklaşmışlardır.

✔ Karluklar (8-10. yüzyıllar):

• İlk Müslüman Türk topluluklarından biridir.
• Talas Savaşı’nda (751) Araplarla birlikte Çinlilere karşı savaşmışlardır.

✔ Türgişler (7-8. yüzyıllar):

• Emevî ilerleyişine karşı direnmişlerdir.
• Bağımsızlık için savaşmışlardır.

📌 Türk Dünyasının İlk ve Orta Çağ’daki Genel Özellikleri:
✔ Göçebe ve yarı göçebe yaşam tarzı yaygındı.
✔ Askerî sistem gelişmiş ve disiplinli bir ordu düzeni kurulmuştur.
✔ Töre adı verilen hukuk kuralları uygulanmıştır.
✔ Devlet yönetiminde “kut” inancı hâkim olmuştur.
✔ Ticaret yolları üzerinde büyük etkileri olmuştur.

SONUÇ

Bu ünitede İlk ve Orta Çağ’da Türk dünyasının siyasi, ekonomik ve askerî yapısını ele aldık.

✔ Orta Asya, Türklerin ana yurdu olmuştur.
✔ İlk Türk devletlerinde yönetim, “kut” anlayışına dayanmaktadır.
✔ Türkler, Kavimler Göçü ile Avrupa’ya yayılmış ve yeni devletler kurmuştur.
✔ Askerî yapıları güçlü olan Türk devletleri, geniş coğrafyalara hâkim olmuştur.
✔ Yerleşik hayata geçen ilk Türk devleti Uygurlar olmuştur.
✔ Türkler, İslamiyet öncesinde farklı inançlara sahip olmuştur (Şamanizm, Maniheizm, Budizm, Musevilik).

İlk ve Orta Çağlarda Türk Dünyası Ünitesi Testi

1. Aşağıdakilerden hangisi Türklerin ana yurdu olarak kabul edilen bölgedir?
A) Mezopotamya
B) Orta Asya
C) Anadolu
D) Doğu Avrupa
E) İskandinavya

2. Türk devletlerinde yönetim anlayışında, hükümdarlık yetkisinin Tanrı tarafından verildiğine inanılan kavram aşağıdakilerden hangisidir?
A) Kurultay
B) Töre
C) Kut
D) İkili Yönetim
E) İkta

3. İlk Türk devleti olarak kabul edilen Asya Hun Devleti’nin en önemli hükümdarı aşağıdakilerden hangisidir?
A) Bumin Kağan
B) Bilge Kağan
C) Mete Han
D) Attila
E) Tonyukuk

4. Aşağıdaki Türk devletlerinden hangisi yerleşik hayata geçen ilk Türk devleti olmuştur?
A) Asya Hun Devleti
B) I. Kök Türk Devleti
C) II. Kök Türk Devleti
D) Uygur Devleti
E) Avrupa Hun Devleti

5. Orhun Abideleri, aşağıdaki Türk devletlerinden hangisi döneminde yazılmıştır?
A) Asya Hun Devleti
B) I. Kök Türk Devleti
C) II. Kök Türk Devleti
D) Uygur Devleti
E) Avrupa Hun Devleti

6. Kavimler Göçü’nün sonuçlarından biri değildir?
A) Avrupa’nın etnik yapısı değişmiştir.
B) Feodalite rejimi güç kazanmıştır.
C) Roma İmparatorluğu güçlenmiştir.
D) Avrupa Hun Devleti kurulmuştur.
E) Batı Roma İmparatorluğu yıkılmıştır.

7. Attila’nın liderliğinde en parlak dönemini yaşayan Türk devleti aşağıdakilerden hangisidir?
A) Asya Hun Devleti
B) I. Kök Türk Devleti
C) Avrupa Hun Devleti
D) II. Kök Türk Devleti
E) Uygur Devleti

8. Aşağıdaki Türk topluluklarından hangisi Museviliği benimseyen tek Türk devleti olmuştur?
A) Karluklar
B) Hazarlar
C) Türgişler
D) Avarlar
E) Peçenekler

9. İslamiyet’i kabul eden ilk Türk topluluklarından biri aşağıdakilerden hangisidir?
A) Karluklar
B) Avarlar
C) Uygurlar
D) Peçenekler
E) Oğuzlar

10. Türk tarihinde “Onlu Sistem” adı verilen askerî düzeni kurarak disiplinli bir ordu oluşturan Türk hükümdarı kimdir?
A) Bilge Kağan
B) Mete Han
C) Attila
D) Bumin Kağan
E) Kutluk Kağan

Cevap Anahtarı:

1 – B
2 – C
3 – C
4 – D
5 – C
6 – C
7 – C
8 – B
9 – A
10 – B