TYT Türkçe Sözcükte Yapı ve Ekler Konu Anlatımı

Türkçede kelimelerin nasıl oluştuğunu ve hangi yapısal ögelerden meydana geldiğini anlamak, dil bilgisi açısından oldukça önemlidir. Sözcükte yapı konusu, kelimelerin köklerini, eklerini ve türetme kurallarını inceleyerek kelime yapısını anlamamıza yardımcı olur.

Bu ünite kapsamında, kelimelerin kök ve gövdelerini nasıl oluşturduğunu, eklerin nasıl kullanıldığını ve eklerin kelimenin anlamını nasıl değiştirdiğini öğreneceğiz. Ekler, Türkçede isim ve fiil çekimlerini düzenleyerek cümle içinde kelimelerin görevlerini belirler.

Bu ünite TYT Türkçe sınavında kelimelerin kökenini, türeme ve çekim kurallarını anlamak açısından oldukça önemlidir. Özellikle eklerin doğru tespit edilmesi, cümlede anlam sorularında ve sözcük türlerini belirlerken büyük kolaylık sağlar.

Sözcükte Yapı: Kök, Gövde ve Ekler

Kelime yapısı, Türkçede kelimelerin nasıl oluştuğunu ve hangi ögelerden meydana geldiğini anlamamıza yardımcı olur. Kelime kökü, kelimenin en küçük anlamlı birimidir ve ekler köke eklenerek yeni kelimeler oluşturur. Bu yapıyı anlamak, kelimenin anlamını ve türünü doğru analiz edebilmek açısından oldukça önemlidir.

1.1. Kök (İsim ve Fiil Kökleri)

📌 Kök, bir kelimenin ek almadan önceki anlam taşıyan en küçük birimidir.
📌 Kökler, bir kelimenin temel anlamını oluşturur ve ek alarak yeni kelimeler türetilebilir.

📍 Kökler Kaça Ayrılır?

Türkçede kökler ikiye ayrılır:

1. İsim Kökü
2. Fiil Kökü

1.1.1. İsim Kökü

📌 İsim kökleri, herhangi bir ek almadan tek başına isim görevinde kullanılabilen kelimelerdir.
📌 Varlık, nesne, kavram ya da durum bildiren kelimeler isim köküdür.

✅ Örnekler:

• Taş, su, ay, göz, kitap, çocuk, yol, ev gibi kelimeler isim köküne sahiptir.
• Taşlık (taş → isim kökü, “-lık” ek almış.)
• Gözlük (göz → isim kökü, “-lük” ek almış.)

🚫 Yanlış Anlama:
Bazı kelimeler fiil gibi görünse de isim köklü olabilir!

• Yanık (yanmak değil, yanmış olan şey anlamında isimdir.)
• Açık (açmak değil, açıklık anlamında isimdir.)

1.1.2. Fiil Kökü

📌 Fiil kökleri, hareket (eylem) bildiren kelimelerin köküdür.
📌 Fiil kökleri “-mek, -mak” mastar ekleriyle kullanılabilir.

✅ Örnekler:

• Gelmek, gitmek, koşmak, bakmak, yemek, düşmek, sevmek gibi kelimeler fiil kökü içerir.
• Koşucu (koşmak → fiil kökü, “-ucu” ek alarak isimleşmiş.)
• Görünmek (görmek → fiil kökü, “-ün” ek almış.)

🚫 Yanlış Anlama:
Bazı kelimeler fiil gibi görünse de aslında isim köklüdür!

• Yağ (yağmak değil, katı/sıvı madde olan yağdır.)
• Düş (düşmek değil, hayal anlamındadır.)

1.2. Gövde ve Türemiş Kelimeler

📌 Gövde, bir kökün yapım eki alarak yeni bir anlam kazandığı kelimeye denir.
📌 Gövde haline gelen kelimeler, ek alarak yeni kelimeler türetebilir.

✅ Örnekler:

• Kitap (İsim kökü) → Kitaplık (Türemiş isim)
• Boya (İsim kökü) → Boyacı (Türemiş isim)
• Sev (Fiil kökü) → Sevgi (Türemiş isim)
• Koş (Fiil kökü) → Koşucu (Türemiş isim)

1.3. Eklerin Genel Tanımı ve Türleri

📌 Ekler, kelime köküne eklenerek yeni anlamlar kazandıran ya da kelimenin cümledeki görevini belirleyen eklerdir.
📌 Ekler, “yapım ekleri” ve “çekim ekleri” olmak üzere ikiye ayrılır.

📍 Ek Çeşitleri:

1. Yapım Ekleri → Yeni kelimeler türetir.

   • İsimden isim yapım ekleri
   • İsimden fiil yapım ekleri
   • Fiilden isim yapım ekleri
   • Fiilden fiil yapım ekleri

2. Çekim Ekleri → Kelimenin anlamını değiştirmez, cümledeki görevini belirler.

   • İsim çekim ekleri
   • Fiil çekim ekleri

✅ Örnekler:

• Kitapçı (Kitap → kök, “-çı” yapım eki → yeni bir kelime türetildi.)
• Sevmek (Sev → kök, “-mek” çekim eki → fiil olarak kaldı, yeni kelime türetilmedi.)

TYT’de Kök ve Eklerle İlgili Soru Tipleri

📌 1️⃣ “Aşağıdaki kelimelerden hangisi isim köklüdür?”
📌 2️⃣ “Aşağıdaki kelimelerden hangisi türemiş bir sözcüktür?”
📌 3️⃣ “Eklerin kelime anlamını nasıl değiştirdiğiyle ilgili sorular.”

📍 Örnek Soru:
Aşağıdaki kelimelerden hangisi türemiş bir sözcüktür?

A) Taş
B) Kalem
C) Ağaçlık
D) Ev

Çözüm:
📌 “Ağaçlık” kelimesi “ağaç” köküne “-lık” yapım eki eklenerek türetildiği için cevaptır. ✅

Özet:

• Kökler ikiye ayrılır: İsim kökü (taş, su, göz) ve Fiil kökü (gelmek, koşmak, bakmak).
• Gövde, yapım eki alarak anlamı değişen kelimelerdir.
• Ekler ikiye ayrılır:
  • Yapım Ekleri → Yeni kelimeler türetir.
  • Çekim Ekleri → Kelimenin cümledeki görevini belirler.

Ekler ve Türleri: Yapım Ekleri

📌 Yapım ekleri, kelimenin köküne eklenerek yeni anlamlar kazandıran ve kelimenin türünü değiştirebilen eklerdir.
📌 Türkçede kelimeler isim veya fiil köklerinden türetilerek farklı anlamlar kazanabilir.
📌 Yapım ekleri, kelimenin anlamını ve görevini değiştirdiği için kelimenin yeni bir sözcük olarak değerlendirilmesine neden olur.

2.1. Yapım Ekleri ve Türleri

Yapım ekleri kelimenin köküne veya gövdesine eklenerek yeni kelimeler oluşturur.
Dört ana gruba ayrılır:

1. İsimden İsim Yapım Ekleri
2. İsimden Fiil Yapım Ekleri
3. Fiilden İsim Yapım Ekleri
4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri

2.2. İsimden İsim Yapım Ekleri

📌 Bu ekler, isim köklerine eklenerek yeni isimler türetir.
📌 Kelimenin türünü değiştirmez, ancak anlamını genişletir veya daraltır.

✅ Örnekler:

• -lık, -lik, -luk, -lük → yer, araç veya nesne anlamı katar.

  • Taş → Taşlık (Taşların olduğu yer)
  • Göz → Gözlük (Görme aracı)

• -cı, -ci, -cu, -cü → Meslek veya bir şeyle ilgilenen kişi anlamı katar.

  • Ekmek → Ekmekçi (Ekmek satan kişi)
  • Kitap → Kitapçı (Kitap satan kişi)

• -daş, -taş → Aynı ortamı paylaşan kişiler için kullanılır.

  • Yol → Yoldaş (Aynı yolda olan kişi)
  • Sınıf → Sınıfdaş (Aynı sınıfta okuyan kişi)

• -sız, -siz, -suz, -süz → Olumsuzluk anlamı katar.

  • Su → Susuz (Suyu olmayan)
  • Ev → Evsiz (Evi olmayan)

🚫 Yanlış Kullanımlar:
❌ “Taş” kelimesi isim köküdür ama “taşlık” kelimesi türemiş isimdir.

2.3. İsimden Fiil Yapım Ekleri

📌 Bu ekler, isim köklerinden fiil türetmeye yarar.
📌 İsme eklenen bu ekler, kelimenin yüklem olarak kullanılmasını sağlar.

✅ Örnekler:

• -le, -la → İsimlerden fiil yapar.

  • Temiz → Temizle (Temizleme işini yapmak)
  • Hız → Hızlan (Hız kazanmak)

• -er, -ır, -ur → Hareket veya süreklilik bildirir.

  • Kan → Kanır (Kanamak fiili türetildi.)
  • Toz → Tozlan (Tozla kaplanmak)

🚫 Yanlış Kullanımlar:
❌ “Temizle” kelimesi fiil köküdür ama “temiz” isim köküdür.

2.4. Fiilden İsim Yapım Ekleri

📌 Bu ekler, fiil köklerinden isim türetir.
📌 Fiile eklenerek kişi, nesne veya kavram isimleri oluşturur.

✅ Örnekler:

• -me, -ma → Eylem adları türetir.

  • Koş → Koşma (Koşma eylemi)
  • Gez → Gezi (Gezmek eylemi sonucu oluşan olay)

• -iş, -uş, -üş → İş, hareket veya sonuç anlamı katar.

  • Düş → Düşüş (Düşme olayı)
  • Çık → Çıkış (Çıkma noktası)

• -cı, -çi, -cu, -cü → Meslek veya uğraş anlamı katar.

  • Boya → Boyacı (Boyama işiyle uğraşan kişi)
  • Öğüt → Öğütçü (Öğüt veren kişi)

🚫 Yanlış Kullanımlar:
❌ “Koşma” kelimesi türemiş isimdir ama “koş” fiil köküdür.

2.5. Fiilden Fiil Yapım Ekleri

📌 Bu ekler, fiil köklerine eklenerek yeni fiiller türetir.
📌 Fiilin anlamını değiştirir veya hareketin yönünü belirler.

✅ Örnekler:

• -t, -dır, -tir → Ettirgenlik anlamı katar.

  • Yaz → Yazdır (Başkasına yazdırmak)
  • Aç → Açtır (Açma işlemi yaptırmak)

• -leş, -laş → Karşılıklı veya dönüşümlü anlam katar.

  • Genç → Gençleş (Gençleşmek)
  • Temiz → Temizleş (Temiz hale gelmek)

• -ıl, -in, -n → Edilgenlik anlamı katar.

  • Kır → Kırıl (Kendi kendine kırılma)
  • Öğret → Öğren (Öğrenme eylemi)

🚫 Yanlış Kullanımlar:
❌ “Öğrenmek” türemiş fiildir ama “öğret” fiil köküdür.

TYT’de Yapım Ekleri ile İlgili Soru Tipleri

📌 1️⃣ “Aşağıdaki kelimelerden hangisi türemiş bir sözcüktür?”
📌 2️⃣ “Kelimenin hangi yapım ekiyle türetildiğini belirleme soruları.”
📌 3️⃣ “Yapım eklerinin kelimenin anlamını nasıl değiştirdiğini inceleyen sorular.”

📍 Örnek Soru:
Aşağıdaki kelimelerden hangisi yapım eki alarak türemiştir?

A) Su
B) Susuz
C) Ekmek
D) Kalem

Çözüm:
📌 “Susuz” kelimesinde “su” isim kökü olup “-suz” yapım ekiyle yeni bir kelime türetildiği için cevaptır. ✅

Özet:

• İsimden İsim Yapım Ekleri → Yeni isimler türetir. (Kitap → Kitaplık)
• İsimden Fiil Yapım Ekleri → İsimlerden fiil türetir. (Temiz → Temizle)
• Fiilden İsim Yapım Ekleri → Fiillerden isim türetir. (Koş → Koşma)
• Fiilden Fiil Yapım Ekleri → Yeni fiiller türetir. (Aç → Açtır)

Çekim Ekleri ve Görevleri

📌 Çekim ekleri, kelimenin anlamını değiştirmeden, onun cümledeki görevini belirleyen eklerdir.
📌 Kelimenin türemesine değil, cümlede nasıl kullanıldığına yardımcı olur.
📌 Çekim ekleri, isimler ve fiiller üzerine eklenerek ikiye ayrılır:

• İsim Çekim Ekleri
• Fiil Çekim Ekleri

3.1. İsim Çekim Ekleri

İsim çekim ekleri, kelimenin anlamını değiştirmeden, cümlede nasıl kullanıldığını belirler. Çoğul, iyelik, hal ve durum ekleri bu gruba girer.

📌 İsim çekim ekleri dört ana grupta incelenir:

1. Çoğul Ekleri (-ler, -lar)
2. İyelik (Aidiyet) Ekleri (-ım, -in, -i, -miz, -iniz, -leri)
3. Hal (Durum) Ekleri (-i, -e, -de, -den)
4. Eşitlik ve İlgi Ekleri (-ce, -ki, -leyin, -lık, -deki)

3.1.1. Çoğul Ekleri (-ler, -lar)

📌 Bu ekler, isimlerin çokluk (birden fazla) anlam kazanmasını sağlar.

✅ Örnekler:

• Ev → Evler
• Kitap → Kitaplar
• Çocuk → Çocuklar

🚫 Yanlış Kullanımlar:
❌ Bazı kelimeler doğası gereği çoğul anlam taşır ve ayrıca çoğul eki almaz.

• İnsanlar (Zaten çoğul anlamlıdır, “insanlarlar” denmez.)
• Halk (Zaten çokluk bildirir, “halklar” kullanımı yanlıştır.)

3.1.2. İyelik (Aidiyet) Ekleri

📌 İsimlere eklenerek aitlik veya sahiplik anlamı kazandırır.
📌 İyelik ekleri, isimlerin kime veya neye ait olduğunu gösterir.

✅ Örnekler:

• Ev → Evim, evin, evi, evimiz, eviniz, evleri
• Kitap → Kitabım, kitabın, kitabı, kitabımız, kitabınız, kitapları
• Kedi → Kedim, kedin, kedisi, kedimiz, kediniz, kedileri

🚫 Yanlış Kullanımlar:
❌ “Kitaplarımızlar” gibi hatalı ek kullanımları yanlıştır.

3.1.3. Hal (Durum) Ekleri

📌 İsmin cümlede hangi durumda olduğunu gösteren eklerdir.
📌 Bu ekler, cümlede kelimenin yerini ve görevini belirler.

✅ Türleri ve Örnekler:

• -i (Belirtme Hali):

  • Evi gördüm.
  • Kitabı okudum.

• -e (Yönelme Hali):

  • Okula gittim.
  • Bahçeye çıktım.

• -de (Bulunma Hali):

  • Masada kalem var.
  • Evde kimse yoktu.

• -den (Ayrılma Hali):

  • Sinemadan çıktık.
  • Marketten alışveriş yaptım.

🚫 Yanlış Kullanımlar:
❌ “Evin gittim.” yerine “Eve gittim.” ✅

3.1.4. Eşitlik ve İlgi Ekleri

📌 Bu ekler, benzerlik, karşılaştırma ve ilgi bildirmek için kullanılır.

✅ Örnekler:

• -ce, -ca:

  • Çocukça konuşma.
  • Türkçe çok güzel bir dildir.

• -ki (İlgi Eki):

  • Bahçedeki çiçekler çok güzel.
  • Dünkü toplantı verimli geçti.

🚫 Yanlış Kullanımlar:
❌ “Bugünki hava çok güzel.” yerine “Bugünkü hava çok güzel.” ✅

3.2. Fiil Çekim Ekleri

Fiil çekim ekleri, fiillerin zamanını, kipini ve şahsını belirler.
📌 Fiil çekim ekleri üç ana gruba ayrılır:

1. Kip ve Zaman Ekleri (-di, -ecek, -yor, -miş, -malı, -sa)
2. Kişi Ekleri (-m, -n, -k, -nız, -lar)
3. Ek-fiil (-di, -miş, -se, -dir)

3.2.1. Kip ve Zaman Ekleri

📌 Fiillerin zamanını ve kipini (haber veya dilek) belirleyen eklerdir.

✅ Örnekler:

• Görülen Geçmiş Zaman (-di):

  • Okula gittim.
  • Derste uyudun.

• Duyulan Geçmiş Zaman (-miş):

  • Sınavı kazanmış.
  • Yağmur yağmış.

• Geniş Zaman (-r):

  • Kitap okur.
  • Sabahları erken kalkar.

• Gelecek Zaman (-ecek, -acak):

  • Yarın sinemaya gidecek.
  • Ders çalışacak.

🚫 Yanlış Kullanımlar:
❌ “Dün okula gidecek.” yerine “Dün okula gitti.” ✅

3.2.2. Kişi Ekleri

📌 Fiile eklenerek öznenin kim olduğunu gösterir.

✅ Örnekler:

• Geldim (Ben).
• Geldin (Sen).
• Geldi (O).
• Geldik (Biz).
• Geldiniz (Siz).
• Geldiler (Onlar).

3.2.3. Ek-Fiil

📌 İsim soylu sözcüklere eklenerek fiil görevini kazandırır.
📌 İsim cümlelerinde yüklem oluşturmak için kullanılır.

✅ Örnekler:

• Ben öğretmenim.
• O çok çalışkandı.
• Sınav çok zormuş.

🚫 Yanlış Kullanımlar:
❌ “O çok çalışkan.” yerine “O çok çalışkandı.”* ✅

TYT’de Çekim Ekleri ile İlgili Soru Tipleri

📌 1️⃣ “Aşağıdaki kelimelerden hangisi bir çekim eki almıştır?”
📌 2️⃣ “Fiil çekim ekleri ile ilgili zaman ve kip soruları.”
📌 3️⃣ “Çekim eklerinin kelimenin anlamına etkisiyle ilgili sorular.”

📍 Örnek Soru:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde fiil çekim eki kullanılmamıştır?

A) Okula gitti.
B) Kitabı okuyor.
C) Masadaki kalem senin mi?
D) Dersler çok zorlaşmış.

Çözüm:
📌 C şıkkında “kalem” isim olduğu için fiil çekim eki almamıştır. ✅

Özet:

• İsim Çekim Ekleri: Çoğul, iyelik, hal ve ilgi ekleri.
• Fiil Çekim Ekleri: Kip-zaman ekleri, kişi ekleri, ek-fiil.

TYT Sözcükte Yapı ve Ekler Testi

1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde fiilden fiil yapım eki kullanılmıştır?
A) Okula geç kaldım.
B) Koşarak geldi.
C) Beni gördüğüne sevindi.
D) Bu yıl sınava hazırlanacağım.

2. Aşağıdaki kelimelerden hangisi çoğul eki (-ler, -lar) almıştır?
A) Öğrencimiz
B) Masamız
C) Çocuklar
D) Kalemlik

3. Aşağıdaki kelimelerden hangisi isim köküne sahiptir?
A) Koşmak
B) Gözlük
C) Açmak
D) Taşlık

4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde hal (durum) eki kullanılmıştır?
A) Kitabı masanın üzerine koydum.
B) Öğretmenimizi çok severiz.
C) Her sabah erkenden kalkarım.
D) İlkokuldan beri hiç taşınmadım.

5. Aşağıdaki kelimelerden hangisi türemiş bir sözcüktür?
A) Ev
B) Kitapçı
C) Su
D) Kuş

6. Aşağıdaki kelimelerden hangisi çekim eki almıştır?
A) Koşucu
B) Kalemim
C) Gözlükçü
D) Çalışkanlık

7. Aşağıdaki kelimelerden hangisi yapım eki almamıştır?
A) Çiçekçi
B) Boyalı
C) Evler
D) Yazlık

8. Aşağıdaki kelimelerden hangisi iyelik eki almıştır?
A) Kitaplar
B) Gözlükçü
C) Evimiz
D) Boyacı

9. Aşağıdaki kelimelerden hangisi fiilden isim yapım eki almıştır?
A) Boya
B) Gözlük
C) Kalemlik
D) Temizlik

10. Aşağıdaki kelimelerden hangisi türemiş bir fiildir?
A) Yüzmek
B) Boyamak
C) Göz
D) Çalışkan

Cevap Anahtarı:

1. Bu yıl sınava hazırlanacağım.
2. Çocuklar
3. Gözlük
4. Kitabı masanın üzerine koydum.
5. Kitapçı
6. Kalemim
7. Evler
8. Evimiz
9. Temizlik
10. Boyamak