AYT Edebiyat Edebi Sanatlar Konu Anlatımı

Edebi sanatlar, şair ve yazarların anlatımı daha etkileyici, çarpıcı ve estetik kılmak amacıyla başvurduğu söz sanatlarıdır. Bu sanatlar, okuyucunun duygu ve hayal gücünü harekete geçirir, anlatımı daha derin ve etkileyici hale getirir. Özellikle şiir türü metinlerde sıkça kullanılsalar da, hikâye, roman ve tiyatro gibi düzyazı türlerinde de yer bulurlar.

Bu ünitede, benzetme, kişileştirme, konuşturma, abartma, tezat, mecaz, kinaye, istiare, teşbih, tenasüp, telmih, teşhis gibi en çok kullanılan edebi sanatları örneklerle öğreneceğiz. Sınavda karşımıza sık çıkan bu sanatlar, hem metin çözümlemelerinde hem de anlam sorularında karşımıza çıkar.

Söz Sanatlarının Genel Özellikleri ve Sınıflandırılması

1. Söz Sanatlarının Genel Özellikleri

Söz sanatları, edebi metinlerde anlatımı daha canlı, etkileyici ve çarpıcı hale getirmek için kullanılır. Bu sanatlar, okuyucunun hayal gücünü harekete geçirir ve anlatılan duygu ya da düşüncenin daha güçlü bir şekilde aktarılmasını sağlar.

🔹 Söz Sanatlarının Özellikleri

• Sanatlı anlatım sağlar.

• Duygu ve hayal gücünü besler.

• Genellikle şiirde kullanılsa da düzyazılarda da bulunabilir.

• Anlatımı mecazlı, imgeli, çağrışımlı hale getirir.

• Okuyucunun yorumlama ve anlam çıkarma becerisini geliştirir.

2. Söz Sanatlarının Sınıflandırılması

Edebi sanatlar farklı açılardan sınıflandırılabilir. En yaygın sınıflandırma şöyledir:

🔸 A. Benzetmeye Dayalı Sanatlar

• Teşbih (Benzetme)

• İstiare (Eğretileme)

• Teşhis (Kişileştirme)

• İntak (Konuşturma)

🔸 B. Anlama Dayalı Sanatlar

• Mecaz-ı Mürsel (Ad aktarması)

• Kinaye (İğneleme)

• Tariz (İroni)

• Tezat (Zıtlık)

• Hüsnütalil (Güzel nedene bağlama)

• Telmih (Hatırlatma)

• Tenasüp (Uygunluk)

• Leff ü Neşr (Sıralı anlatım)

🔸 C. Söze Dayalı Sanatlar

• Aliterasyon (Ünsüz tekrarı)

• Asonans (Ünlü tekrarı)

• Tevriye (Çift anlam)

• Cinas (Sesteşlik)

• İstifham (Soru sorma sanatı)

• Rücu (Geriye dönme)

• Tecahül-i Arif (Bilmezlikten gelme)

3. Benzetme (Teşbih)

Bir varlığın, kavramın ya da durumun; başka bir varlığa benzetilerek anlatılması sanatıdır. Dört temel unsurdan oluşur:

Benzeyen – Benzetilen – Benzetme Yönü – Benzetme Edatı

🔹 Yapı Unsurları:

• Benzeyen: Asıl anlatılmak istenen şey

• Benzetilen: Benzeyenle karşılaştırılan şey

• Benzetme yönü: Hangi yönüyle benzetildiği

• Benzetme edatı: Gibi, kadar, sanki, tıpkı vb.

🔹 Örnek:

“O çocuk aslan gibi savaşıyor.”

• Benzeyen: çocuk

• Benzetilen: aslan

• Benzetme yönü: cesaret

• Benzetme edatı: gibi

🔹 Benzetme Türleri:

• Tam Benzetme: Tüm ögeler var (yukarıdaki örnek gibi)

• Eksiltili Benzetme: Unsurlardan biri eksiktir

  “Kalbi kor ateşti.” (edat ve yön yok)

4. Eğretileme (İstiare)

Sadece benzeyen veya benzetilen kullanılarak yapılan dolaylı benzetmeye eğretileme (istiare) denir.

🔹 Türleri:

a. Açık İstiare

• Benzetilen var, benzeyen yoktur.
  Örnek:

“Bu şiir bir güvercin gibi uçuyor.”
(güvercin = benzetilen; şiir = benzeyen yok → açık istiare)

b. Kapalı İstiare

• Benzeyen var, benzetilen yoktur.
  Örnek:

“Adam kükredi.”
(Adam = benzeyen; aslan = benzetilen gizli → kapalı istiare)

📌 Not:
Benzetmeler, şiirsel imgelerin temelini oluşturur.
İstiare, daha sanatlı ve etkili bir anlatım sağlar.

5. Kişileştirme (Teşhis)

İnsan dışı varlıkların insan gibi davranması ya da insan özellikleriyle donatılması sanatıdır. Doğa olayları, hayvanlar, eşyalar ya da soyut kavramlar kişileştirilebilir.

🔹 Örnek:

“Ağaçlar fısıldıyordu rüzgârla.”
→ Ağaçlara “fısıldamak” gibi insan özelliği verilmiş.

🔹 Kullanım Alanları:

• Şiire duygu ve hareket kazandırır.

• Anlatımı zenginleştirir.

• Okuyucunun hayal gücünü harekete geçirir.

📌 Kişileştirme yapılan varlık konuşuyorsa, o zaman intak da vardır!

6. Konuşturma (İntak)

İnsan dışı varlıkların konuşturulması, yani doğrudan söz söylemesi sanatıdır. Her intak, aynı zamanda teşhistir; ancak her teşhis, intak değildir.

🔹 Örnek:

“Taş dedi ki: ‘Ben de bir zamanlar ocaktım.’ ”
→ Taş konuşturulmuş = intak yapılmış

🔍 Karşılaştırma:

7. Abartma (Mübalağa)

Bir durumu olduğundan daha büyük, daha küçük ya da daha etkili göstermek için yapılan sanattır.

🔹 Özellikleri:

• Gerçekliğin sınırlarını zorlar.

• Duygunun yoğunluğunu vurgular.

• Şiir ve halk edebiyatında yaygındır.

🔹 Örnek:

“Bir damla su için dağları delerdim.”
→ Su isteği abartılmış.

8. Tezat (Zıtlık)

Birbirine karşıt durumların bir arada verilmesidir. Kontrast oluşturur ve dikkat çeker.

🔹 Özellikleri:

• Duygusal derinlik sağlar.

• Anlatımı çarpıcı hale getirir.

🔹 Örnek:

“Bir yanda gülüyordu, öte yanda ağlıyordu.”
→ Gülmek ve ağlamak karşıt duygular

9. Telmih (Hatırlatma)

Herkesçe bilinen bir olaya, kişiye, esere ya da duruma doğrudan anlatmadan gönderme yapma sanatıdır.

🔹 Özellikleri:

• Kültürel, tarihî ya da dini bilgi içerir.

• Anlatıma derinlik ve bağlam kazandırır.

🔹 Örnek:

“Geçmiş günleri andım da Ferhat’ı…”
→ Ferhat ile Şirin efsanesine telmih yapılmış.

10. Tenasüp (Uygunluk)

Anlamca birbiriyle ilgili kelimelerin aynı dizelerde ya da beyitlerde birlikte kullanılmasıdır.

🔹 Özellikleri:

• Kavramsal uyum sağlar.

• Anlatımın bütünlüğünü destekler.

🔹 Örnek:

“Gül, bülbül, bahar, sevda dolu geceler…”
→ Gül-bülbül-bahar gibi kavramlar birbiriyle ilişkilidir.

📌 Not: Telmihte bilinen bir şeye gönderme, tenasüpte ilgili kelimeleri bir arada kullanma vardır.

11. Kinaye (İğneleme)

Sözcüğün gerçek anlamı kullanılarak, mecaz anlamının kastedildiği söz sanatıdır.

🔹 Özellikleri:

• Hem gerçek hem mecaz anlam aynı anda vardır.

• Asıl anlatılmak istenen mecaz anlamdır.

• İfade alaycı değil, ince bir imadır.

🔹 Örnek:

“Adamın eli çok temizmiş!”
→ Gerçek anlam: eli kirli değil.
→ Mecaz anlam: cimri (Kinaye)

12. Tariz (İroni / Alay)

Sözün tam tersini söyleyerek alay etme sanatıdır.
Her tariz bir kinaye olabilir ama her kinaye tariz değildir!

🔹 Özellikleri:

• Alay, eleştiri, küçümseme içerir.

• Sözle yapılan ince yergidir.

🔹 Örnek:

“Sen ne çalışkansın, hiç ders çalışmazsın!”
→ Gerçekte tembelliği alayla eleştirme = Tariz

13. Tevriye (Çift Anlam)

Bir kelimenin iki anlamı da düşünülebilecek biçimde kullanılmasıdır. Her iki anlam da anlamlıdır.

🔹 Özellikleri:

• Söz ustalığı gerektirir.

• Anlam katmanlıdır.

• Şair, mecaz anlamı gizleyip okuyucudan keşfetmesini ister.

🔹 Örnek:

“Serin serviler altında yatanı unutma”
→ “Yatan” hem ölü anlamında hem de serinlikte uyuyan biri olarak düşünülebilir.

14. Hüsnütalil (Güzel Nedene Bağlama)

Bir olayın gerçek nedeni yerine, güzel, duygusal veya şiirsel bir neden gösterilmesidir.

🔹 Özellikleri:

• Duygusal ve zarif bir anlatım sağlar.

• Gerçek neden bilinmesine rağmen estetik bir açıklama sunulur.

🔹 Örnek:

“Güneş bugün doğmadı, belki de sen yoksun diye…”
→ Güneşin doğmaması, sevgilinin yokluğuna bağlanmış = Hüsnütal

📌 Kısa Özet Tablosu:

15. Aliterasyon (Ünsüz Tekrarı)

Aynı ünsüz harflerin tekrarlanmasıyla elde edilen ses ahengi sanatıdır.

🔹 Özellikleri:

• Ses uyumu yaratır.

• Ritmik etki sağlar.

• Şiire melodik bir hava katar.

🔹 Örnek:

“Bir yel esti yaman yaman, yıktı yalıyı…”
→ “y” sesiyle yapılan aliterasyon

16. Asonans (Ünlü Tekrarı)

Aynı ünlü harflerin tekrarlanmasıyla yapılan söz sanatıdır.

🔹 Örnek:

“Ah o eski akşamlar, ah o eski şarkılar…”
→ “a” ünlüsü asonans oluşturur.

17. Cinas (Sesteşlik)

Yazılışı aynı, anlamı farklı iki kelimenin bir arada kullanılmasıyla yapılan söz sanatıdır.

🔹 Özellikleri:

• Genellikle halk şiirinde ve manilerde görülür.

• İki anlama gelecek şekilde aynı sesli sözcük kullanılır.

🔹 Örnek:

“Gül dikeni sever, diken de gülü.”
→ “gül” hem isim (çiçek) hem fiil (gülmek)

18. Tecahül-i Arif (Bilmezlikten Gelme)

Şairin ya da yazarın bildiği bir şeyi bilmez gibi yaparak anlatmasıdır. Anlatıma zariflik ve derinlik katar.

🔹 Örnek:

“Bu nasıl sevda ki ben de bilemedim…”
→ Bilmediğini söylerken aslında duygunun gücünü vurgular.

19. Leff ü Neşr (Sıralama ve Açıklama)

Önce bazı kavramlar sıralanır, sonra bu kavramlar eşleştirilerek açıklanır.
Genelde paralel ya da çapraz olarak düzenlenir.

🔹 Örnek:

“Gül, bülbül, bahar ve aşk / Hepsi gönlümde bir başka renk”
→ Gül → bahar
→ Bülbül → aşk ilişkisi kurulabilir

📌 Not:
Bu tür söz sanatları, özellikle nazım biçiminde yazılmış şiirlerde ritim, uyum ve estetik bütünlük sağlar.

Edebi Sanatlar – 10 Soruluk Test

1. Aşağıdaki dizelerden hangisinde kişileştirme (teşhis) sanatı vardır?

A) Gözlerin bir çığlık gibi sustu bu gece
B) Rüzgâr, kapıları öfkeyle çarptı
C) Gönül bir kuş gibi kondu avuçlarıma
D) Ellerim titredi özlemle, hasretle

2. “Kurduğun cümleler o kadar inceydi ki kimse fark etmeden herkesi iğneledin.”

Bu cümlede kullanılan edebi sanat aşağıdakilerden hangisidir?

A) Telmih
B) Kinaye
C) Tezat
D) Hüsnütalil

3. “Ben bilmezmişim gibi soruyorsun bana!” cümlesinde hangi söz sanatı vardır?

A) Tecahül-i Arif
B) Tevriye
C) Tariz
D) Kinaye

4. “Gül, bülbül, bahar, aşk…” dizisinde hangi söz sanatı kullanılmıştır?

A) Leff ü Neşr
B) Tenasüp
C) Telmih
D) Hüsnütalil

5. Aşağıdaki sanatlardan hangisi mecazlı anlam taşır, ama aynı zamanda gerçek anlam da korunur?

A) Tariz
B) Kinaye
C) Tevriye
D) Hüsnütalil

6. “Ağaçlar dans ediyordu rüzgârla.” cümlesinde hangi söz sanatı vardır?

A) Tezat
B) Teşhis
C) İntak
D) Cinas

7. Aşağıdaki dizelerin hangisinde tevriye örneği vardır?

A) Sana gönlüm düştü, neyleyim?
B) Serin serviler altında yatanı unutma
C) Herkes baktı ama kimse görmedi
D) Ey gidi günler, ne çabuk geçtin!

8. “Taş dedi ki: ‘Ben de bir zamanlar sıcaktım.’ ” cümlesinde hangi iki edebi sanat birlikte vardır?

A) Teşhis – Kinaye
B) Tezat – Telmih
C) Teşhis – İntak
D) Tevriye – Hüsnütalil

9. Aşağıdakilerden hangisi sese dayalı bir söz sanatıdır?

A) Tenasüp
B) Tezat
C) Aliterasyon
D) Telmih

10. “Ne güzeldir akşamları, aysız gecelerin…” dizesinde hangi sanat vardır?

A) Tariz
B) Hüsnütalil
C) Tezat
D) Leff ü Neşr

✅ Cevap Anahtarı

1. B

2. B

3. A

4. B

5. B

6. B

7. B

8. C

9. C

10. C