AYT Tarih Türklerin İslamiyet’i Kabulü ve İlk Türk İslam Devletleri Konu Anlatımı

Bu ünitede Türklerin İslamiyet’le tanışma süreci, bu dini kabul etmelerinin nedenleri ve sonuçları ile birlikte, kurdukları ilk Türk-İslam devletlerinin siyasi, sosyal ve kültürel yapıları incelenecek. Aynı zamanda bu devletlerin İslam dünyasına ve dünya tarihine katkıları da ele alınacak.

Türkler, tarih boyunca farklı inanç sistemleriyle karşılaşmış; Gök Tanrı inancı, Budizm, Maniheizm gibi dinleri benimsemişlerdir. Ancak 8. yüzyıldan itibaren İslamiyet ile tanışmaları, Türk tarihinin dönüm noktalarından biri olmuştur.
İslamiyet’in, Türklerin yaşam tarzına ve devlet anlayışına uygun yönleri sayesinde bu yeni din hızla benimsenmiş; bu sayede Türk-İslam sentezi doğmuştur.

Bu süreçte kurulan Karahanlılar, Gazneliler ve Büyük Selçuklu Devleti gibi Türk-İslam devletleri, hem İslam dünyasında önemli roller üstlenmiş hem de Anadolu’nun kapılarını Türklere açan gelişmelere öncülük etmiştir.

Türklerin İslamiyet’i kabul etme süreci ve nedenleri

İlk temaslar

Türklerin İslamiyet’le ilk teması, Hz. Ömer Dönemi’nde gerçekleşen fetihler sırasında olmuştur. İran ve Horasan bölgelerine yapılan seferlerle Araplar, Orta Asya’ya kadar ulaşmıştır.

• 751’deki Talas Savaşı, İslamiyet’in Orta Asya’da yayılmasını kolaylaştırdı.

• Çinlilerle Müslümanlar arasında yapılan bu savaşta Karluk Türkleri, Müslüman Arapların yanında savaşarak İslamiyet’e yakınlaştı.

• Bu savaş, aynı zamanda Türk-Arap dostluğunu pekiştirmiştir.

Türklerin İslamiyet’e geçiş nedenleri

1. Gök Tanrı inancı ile benzerlik

• Tek tanrı inancı

• Cennet, cehennem ve ahiret anlayışı

• Cihat fikri ile savaşçı ruhun uyuşması

2. Sosyal ve siyasi etkenler

• Abbâsîlerin mevali politikası → Türkler eşit görülmeye başlandı

• Abbâsîler, Türkleri orduya alarak önemli görevler verdi

• Türk komutanlar zamanla ordu içinde yükseldi, hatta devlet kurdu

3. Coğrafi yakınlık ve ticaret

• Türklerin yaşadığı yerler, İslam topraklarıyla komşuydu

• Ticaret yolları ve kültürel etkileşim İslamiyet’i tanımayı kolaylaştırdı

4. Siyasi çıkarlar ve bağımsızlık arayışı

• İslamiyet sayesinde Abbâsîlerle iş birliği yaparak Çin, Bizans ve diğer rakiplere karşı güç kazandılar

Sonuçlar

• Türkler, İslamiyet’i kitleler hâlinde kabul eden ilk Türk toplumu olarak Karluklarla öne çıkmıştır

• İslamiyet’i kabul eden ilk Türk devleti: Karahanlılar

• Bu süreçle birlikte Türk-İslam kültürü doğmuş, devlet ve toplum yapısında önemli değişiklikler yaşanmıştır

Örnek soru 1

Aşağıdakilerden hangisi Türklerin İslamiyet’i kabul etmesini kolaylaştıran etkenlerden biri değildir?

A) Gök Tanrı inancının tek tanrılı olması
B) Abbâsîlerin Türk komutanlara görev vermesi
C) Putperest Arap kültürünün etkisi
D) Talas Savaşı sonrası Araplarla ilişkilerin artması
E) Cihat anlayışının savaşçı ruhla örtüşmesi

Doğru cevap: ✅ C) Putperest Arap kültürünün etkisi

Örnek soru 2

İslamiyet’i kitleler hâlinde kabul eden ilk Türk boyu aşağıdakilerden hangisidir?

A) Oğuzlar
B) Karluklar
C) Kıpçaklar
D) Peçenekler
E) Uygurlar

Doğru cevap: ✅ B) Karluklar

Karahanlılar, Gazneliler ve Türk-İslam sentezi

Karahanlılar (840–1212)

Kuruluş:

• İslamiyet’i resmî din olarak kabul eden ilk Türk devletidir.

• Bilge Kül Kadir Han tarafından kurulmuştur.

• Orta Asya’da (Maveraünnehir) kurulmuş, başkenti Balasagun’dur.

Özellikleri:

• Halkın büyük kısmı Türk’tü; Türkçe resmî dil olarak kullanıldı.

• İlk Türk-İslam medreseleri bu dönemde açıldı.

• Eğitim, hukuk ve sosyal hayat İslamî kurallara göre düzenlenmeye başlandı.

• Satuk Buğra Han, İslamiyet’i kabul eden ilk Karahanlı hükümdarıdır.

Kültürel katkılar:

• Kutadgu Bilig (Yusuf Has Hacib), Divanü Lügati’t-Türk (Kaşgarlı Mahmut) gibi eserler bu dönemde yazılmıştır.

• Türk-İslam edebiyatı doğmaya başlamıştır.

Gazneliler (963–1187)

Kuruluş:

• Alp Tigin tarafından kurulmuş, en parlak dönemini Gazneli Mahmut döneminde yaşamıştır.

• Başkent Gazne’dir (bugünkü Afganistan).

Özellikleri:

• Hindistan’a 17 sefer düzenlenmiştir.

• Bu seferlerle İslamiyet Hindistan’da yayılmaya başlamıştır.

• Gazneli Mahmut, “Sultan” unvanını kullanan ilk Türk hükümdarıdır.

• Abbâsî halifesi tarafından “Sultan” ilan edilmiştir.

Kültürel katkılar:

• Bilim insanı Birunî, bu dönemde Gazne sarayında yaşamıştır.

• Mimari ve bilimsel faaliyetler desteklenmiştir.

• Hindistan seferleriyle İslam-Hint kültürü arasında etkileşim başlamıştır.

Türk-İslam sentezi

• Türklerin devlet anlayışı, İslam’ın inanç ve hukuk yapısıyla birleşti.

• Kut anlayışı, halifelik ile uyumlaştırıldı.

• İlk kez cami, medrese, türbe gibi İslamî yapılar inşa edildi.

• Saray-adliye-ordu gibi kurumlar İslam esaslarına göre düzenlendi.

• Eğitim kurumsallaştı → medreseler

• Yeni bir kültürel kimlik oluştu: Türk-İslam kültürü

Örnek soru 1

Aşağıdakilerden hangisi İslamiyet’i resmî din olarak kabul eden ilk Türk devleti olma özelliğine sahiptir?

A) Uygurlar
B) Gazneliler
C) Karahanlılar
D) Selçuklular
E) Harzemşahlar

Doğru cevap: ✅ C) Karahanlılar

Örnek soru 2

Gazneli Mahmut’un Hindistan’a düzenlediği seferlerin temel amacı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Hindistan’ı tamamen ele geçirmek
B) Budizm’i yaymak
C) Ticaret yollarını kontrol altına almak
D) İslamiyet’i yaymak ve ganimet elde etmek
E) Türkçeyi yaymak

Doğru cevap: ✅ D) İslamiyet’i yaymak ve ganimet elde etmek

Büyük Selçuklu Devleti ve İslam dünyasındaki yeri

Kuruluş ve yükseliş süreci

• Büyük Selçuklu Devleti, Oğuzların Kınık boyu tarafından kuruldu.

• Kurucusu: Tuğrul Bey

• 1040 Dandanakan Savaşı ile Gazneliler yenilerek bağımsızlık kazanıldı.

• Başkent önce Nişabur, sonra Rey, en son İsfahan oldu.

Siyasi gelişmeler

• Tuğrul Bey, 1055’te Bağdat’a girerek Abbâsî halifesini Şiî Büveyhîlerin baskısından kurtardı.

• Halife tarafından “Doğunun ve Batının Sultanı” ilan edildi.

• Alp Arslan döneminde Bizans’a karşı 1071 Malazgirt Savaşı kazanıldı.

• Bu savaş, Anadolu’nun kapılarını Türklere açtı.

• En geniş sınırlara Melikşah döneminde ulaşıldı.

Teşkilat yapısı

• Devlet, ikta sistemi ile yönetiliyordu: Topraklar, hizmet karşılığı asker ve memurlara verilirdi.

• Bürokrasi gelişmişti, vezirlik kurumu güçlendi.

• Vezir Nizamülmülk, devletin sistemli işlemesinde büyük rol oynadı.

• “Siyasetname” adlı eseri, iyi yönetim ilkelerini anlatır.

Bilim ve eğitim

• Nizamiye Medreseleri kuruldu (Bağdat başta olmak üzere birçok merkezde).

• Bu medreseler, dinî ilimlerin yanında matematik, astronomi, mantık gibi alanlarda da eğitim verdi.

• İslam dünyasında eğitim kurumsallaştı.

İslam dünyasındaki rolü

• Büyük Selçuklular, halifenin koruyucusu olarak İslam dünyasında siyasi birliği sağlamaya çalıştı.

• Sünni İslam anlayışını yaydılar ve Şiî-Fâtımî etkisini kırmaya çalıştılar.

• Batıdan gelen Haçlı Seferlerine karşı direniş gösterdiler.

• Türk-İslam dünyasının siyasi lideri konumuna geldiler.

Örnek soru 1

1071 Malazgirt Savaşı’nın tarihsel önemi aşağıdakilerden hangisidir?

A) Türklerin Orta Asya’ya geri dönmesi
B) Bizans’ın İslamiyet’i kabul etmesi
C) Anadolu’nun Türklere açılması
D) İslamiyet’in Hindistan’da yayılması
E) Selçukluların Abbâsî halifesini yıkması

Doğru cevap: ✅ C) Anadolu’nun Türklere açılması

Örnek soru 2

Aşağıdakilerden hangisi Nizamülmülk’ün Büyük Selçuklu Devleti’ne katkılarından biri değildir?

A) İkta sistemini geliştirmesi
B) Siyasetname adlı eseri yazması
C) Nizamiye Medreselerini kurması
D) Alp Arslan’a sultan unvanı vermesi
E) Devlet teşkilatını düzenlemesi

Doğru cevap: ✅ D) Alp Arslan’a sultan unvanı vermesi

Türk-İslam kültür ve medeniyetinin temel özellikleri

1. Devlet yönetimi ve hukuk

• Kut anlayışı devam etti, ancak halifelik ile meşruiyet desteklendi.
• Halife, sembolik lider; sultan, gerçek güç sahibi oldu.
• Devlet; divan sistemi, ikta sistemi ve güçlü bürokrasiyle yönetildi.
• Şer’i (İslam hukuku) ve örfî (geleneksel) hukuk birlikte uygulandı.

2. Askerî yapı

• İkta sistemi sayesinde devletin masrafsız bir ordu sistemi vardı.
• Hassa ordusu (saray askerleri) ve gönüllü birlikler de mevcuttu.
• Atlı birlikler ve disiplini yüksek Türk süvarileri, başarının temeliydi.

3. Eğitim

• Medreseler, hem dinî hem pozitif bilimlerin öğretildiği kurumlardı.
• En ünlüsü: Nizamiye Medreseleri
• Öğrenciler burslu okur, eğitim devlet eliyle desteklenirdi.
• Eğitimde akıl, mantık ve yorum ön plandaydı.

4. Bilim ve sanat

• Büyük Selçuklu ve Karahanlı dönemlerinde matematik, astronomi, tıp, coğrafya gibi alanlarda ilerlemeler sağlandı.
• Ulema (âlimler), sarayda danışman olarak da görev yapardı.

Sanat ve mimari:

• Cami, türbe, medrese, kervansaray gibi yapılar yaygınlaştı.
• Çini, taş işçiliği, süsleme sanatı (tezhip, hat, minyatür) gelişti.
• Anadolu’da bu gelenekler Selçuklu mimarisi ile zirveye ulaştı.

5. Sosyal yaşam

• Vakıf sistemi gelişmiştir: Okul, hastane, aşevi, çeşme gibi yapılar vakıflarla ayakta dururdu.
• Toplumsal dayanışma öne çıkmıştır.
• Şehirleşme artmış, pazarlar ve ticaret merkezleri kurulmuştur.

Örnek soru 1

Türk-İslam devletlerinde hem dinî hem pozitif bilimlerin öğretildiği eğitim kurumları aşağıdakilerden hangisidir?

A) Tekke
B) Zaviye
C) Medrese
D) Külliye
E) Cami

Doğru cevap: ✅ C) Medrese

Örnek soru 2

İkta sisteminin en önemli amacı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Halkın dini eğitimiyle ilgilenmek
B) Ordunun masrafsız beslenmesini sağlamak
C) Halifenin yetkilerini artırmak
D) Vergi gelirlerini sarayda toplamak
E) Sadece ticaret yollarını korumak

Doğru cevap: ✅ B) Ordunun masrafsız beslenmesini sağlamak

Türklerin İslamiyet’i Kabulü ve İlk Türk-İslam Devletleri Testi

1.

Aşağıdakilerden hangisi Türklerin İslamiyet’i kabul etmesini kolaylaştıran faktörlerden biri değildir?

A) Gök Tanrı inancı ile İslamiyet’in benzerliği
B) Cihat anlayışının savaşçı ruhla örtüşmesi
C) Abbâsîlerin Türk komutanlara görev vermesi
D) Budizm’in yaygınlaşması
E) Talas Savaşı’nın Arap-Türk ilişkisini güçlendirmesi

2.

İslamiyet’i resmî din olarak kabul eden ilk Türk devleti aşağıdakilerden hangisidir?

A) Uygurlar
B) Gazneliler
C) Karahanlılar
D) Harzemşahlar
E) Selçuklular

3.

Gazneli Mahmut’un Hindistan’a düzenlediği seferlerin temel amacı aşağıdakilerden hangisidir?

A) İslamiyet’i yaymak ve ganimet elde etmek
B) Budizm’i yaymak
C) Ticaret yollarını ele geçirmek
D) Hindistan’ı tamamen fethetmek
E) Çin sınırlarını korumak

4.

1071 Malazgirt Savaşı’nın Türk tarihi açısından en önemli sonucu aşağıdakilerden hangisidir?

A) Türklerin Orta Asya’ya geri dönmesi
B) İslamiyet’in kabul edilmesi
C) Anadolu’nun kapılarının Türklere açılması
D) Selçukluların Gaznelileri yıkması
E) Bizans’ın yıkılması

5.

Aşağıdakilerden hangisi Nizamülmülk’ün katkılarından biri değildir?

A) Nizamiye Medreselerini kurdurması
B) Siyasetname adlı eseri yazması
C) İkta sistemini düzenlemesi
D) Halifelik makamını ortadan kaldırması
E) Selçuklu bürokrasisini geliştirmesi

6.

Türk-İslam devletlerinde örfî ve şer’i hukukun birlikte uygulanması aşağıdakilerden hangisini gösterir?

A) Halifelikle bağın zayıf olduğunu
B) Tüm yetkinin vezirde olduğunu
C) Dinsel kuralların geçerli olmadığını
D) Hukukun hem geleneklere hem dine dayandığını
E) Yasaların sadece halk tarafından belirlendiğini

7.

Büyük Selçuklu Devleti’nde devlet hizmeti karşılığında toprak verilmesini esas alan sistem aşağıdakilerden hangisidir?

A) Tımar
B) İkta
C) Ferman
D) Nizam
E) Divan

8.

Aşağıdaki Türk-İslam yapılarından hangisi eğitim faaliyetleri için kullanılmıştır?

A) Kervansaray
B) Medrese
C) Türbe
D) Hamam
E) Zaviye

9.

Türk-İslam sanatında kullanılan ve yazının estetik hâle getirilmesiyle oluşan sanat dalı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Minyatür
B) Tezhip
C) Hat
D) Ebru
E) Çini

10.

Aşağıdakilerden hangisi Büyük Selçuklu Devleti’nin İslam dünyasındaki siyasi rolünü en iyi açıklar?

A) Halifelik makamını kaldırması
B) Endülüs Emevîlerine karşı mücadele etmesi
C) Şiî-Batınî akımlarla mücadele edip Sünni İslam’ı güçlendirmesi
D) Anadolu’da ilk Türk beyliğini kurması
E) İslam dünyasında mezhep birliğini ortadan kaldırması

✅ Cevap Anahtarı

1. D

2. C

3. A

4. C

5. D

6. D

7. B

8. B

9. C

10. C