İç Kuvvetler, Dış Kuvvetler Konu Anlatımı

Yeryüzü şekilleri sürekli bir değişim içerisindedir. Bu değişimler iç kuvvetler (endojen) ve dış kuvvetler (ekzojen) olarak ikiye ayrılır. İç kuvvetler, yer kabuğunu oluşturan hareketlerdir ve enerjisini yerin iç kısmındaki magma hareketlerinden alır. Dış kuvvetler ise güneş enerjisi ve yerçekimi etkisiyle yüzeyde aşındırma ve biriktirme yapar.

Bu ünitede, yeryüzünü şekillendiren iç ve dış kuvvetleri detaylı bir şekilde ele alacağız.

📌 İç kuvvetler, yer kabuğunun oluşumunda etkilidir ve enerjisini yerin iç kısmından alır.
📌 Dış kuvvetler, yeryüzünü aşındıran ve biriktiren kuvvetlerdir ve enerjisini Güneş’ten alır.

✅ İç kuvvetler: Dağlar, kıtalar, volkanlar gibi büyük yapılar oluşturur.
✅ Dış kuvvetler: Akarsular, rüzgarlar, buzullar gibi yeryüzünü aşındıran ve şekillendiren faktörlerdir.

Bu ünitede aşağıdaki konular işlenecektir:

1. İç Kuvvetler (Orojenez, Epirojenez, Volkanizma, Depremler) ve Özellikleri
2. Dış Kuvvetler (Akarsular, Rüzgarlar, Buzullar, Dalgalar, Karstik Şekiller) ve Özellikleri
3. Türkiye’de İç ve Dış Kuvvetlerin Etkileri

İÇ KUVVETLER VE YERYÜZÜNÜN OLUŞUMU

📌 İç kuvvetler, yer kabuğunun büyük hareketlerinden ve magmadan gelen enerjiden kaynaklanır.

Orojenez (Dağ Oluşumu)

✅ Levha hareketleri sonucu kıvrılma veya kırılma ile dağlar oluşur.
✅ Kıvrılma ile oluşan dağlar → Toroslar, Alpler, Himalayalar.
✅ Kırılma ile oluşan dağlar → Kaz Dağları, Ege Bölgesi’ndeki horst-graben sistemi.

📌 Örnek:

• Toroslar ve Alp-Himalaya kıvrım dağları, kıtaların çarpışması sonucu oluşmuştur.
• Ege Bölgesi’ndeki grabenler, kırılma ile oluşmuştur.

Epirojenez (Kıta Oluşumu ve Denge Hareketleri)

✅ Yer kabuğunun geniş alanlarda alçalması veya yükselmesi ile kıtalar şekillenir.
✅ Buzullaşma, tortulanma ve volkanizma epirojenezi etkiler.
✅ İskandinavya gibi bazı kara parçaları hâlâ yükselmektedir.

📌 Örnek:

• İskandinav Yarımadası, buzulların erimesiyle yükselmektedir.
• Türkiye’nin batısındaki ovaların alçalması, epirojenez etkisidir.

Volkanizma (Yanardağ Hareketleri)

✅ Magmanın yüzeye çıkması veya yer kabuğunda sıkışarak katılaşması sonucu volkanik olaylar oluşur.
✅ Volkanik araziler verimli topraklara sahiptir.
✅ Volkanlar, sıcak su kaynaklarını ve fay hatlarını oluşturur.

📌 Örnek:

• Nemrut ve Erciyes Dağı, Türkiye’deki volkanik dağlara örnektir.
• İzlanda ve Japonya, volkanik adalara sahiptir.

Depremler (Seizmik Hareketler)

✅ Yer kabuğundaki fay hatları boyunca oluşan sarsıntılardır.
✅ Türkiye’de Kuzey Anadolu, Doğu Anadolu ve Batı Anadolu fay hatları önemli deprem bölgeleridir.
✅ Depremler yer şekillerini değiştirebilir ve tsunami gibi olaylara neden olabilir.

📌 Örnek:

• 1999 Gölcük Depremi, Kuzey Anadolu Fay Hattı üzerinde meydana gelmiştir.
• Japonya ve Endonezya gibi Pasifik Ateş Çemberi üzerindeki ülkeler sık sık depremler yaşar.

DIŞ KUVVETLER VE AŞINDIRMA-BİRİKTİRME OLAYLARI

📌 Dış kuvvetler, iç kuvvetlerin oluşturduğu yapıları aşındırarak yeni şekiller oluşturur.

Akarsular

✅ Aşındırma ve biriktirme yaparak vadiler, deltalar ve şelaleler oluşturur.
✅ Vadi tipleri: Çentik vadi, boğaz vadi, geniş tabanlı vadi.
✅ Deltalar, akarsuların taşıdığı malzemelerin denizlerde birikmesiyle oluşur.

📌 Örnek:

• Büyük Menderes Deltası ve Çoruh Nehri vadileri Türkiye’de akarsu şekillerine örnektir.

Rüzgarlar

✅ Çöllerde ve kurak bölgelerde aşındırma ve biriktirme yapar.
✅ Mantar kaya, yardang gibi rüzgar aşındırma şekilleri oluşur.
✅ Lös adı verilen ince toprak tabakaları rüzgarlarla taşınır.

📌 Örnek:

• Sahra Çölü’ndeki kumullar ve mantar kayalar rüzgar aşındırmasının etkisidir.

Buzullar (Glasiyal Etkiler)

✅ Dağlık ve kutup bölgelerinde etkili olur.
✅ Sirk gölleri, moren setleri, U şeklinde vadiler oluşturur.

📌 Örnek:

• Alpler ve Himalayalar’daki buzullar, sirk gölleri ve moren birikintileri oluşturmuştur.

Dalgalar ve Akıntılar

✅ Kıyı erozyonu, falezler ve kıyı birikim şekilleri oluşturur.
✅ Limanlar ve kıyı setleri dalgalar tarafından oluşturulabilir.

📌 Örnek:

• Karadeniz kıyılarındaki falezler dalga aşındırmasının sonucudur.

Karstik Şekiller

✅ Kireç taşı, jips ve kaya tuzu gibi kolay eriyen kayaçlarla oluşur.
✅ Obruklar, mağaralar, sarkıt-dikitler ve travertenler karstik şekillerdir.

📌 Örnek:

• Pamukkale Travertenleri, Türkiye’deki en ünlü karstik şekillerden biridir.

TÜRKİYE’DE İÇ VE DIŞ KUVVETLERİN ETKİLERİ

📌 Türkiye, hem iç hem de dış kuvvetlerin etkisinde şekillenmiştir.

✅ İç Kuvvetler: Kıvrımlı ve kırıklı dağlar, fay hatları ve volkanik dağlar.
✅ Dış Kuvvetler: Akarsu vadileri, deltalar, falezler, karstik oluşumlar.

📌 Örnek:

• Ege Bölgesi’nde horst ve grabenler, kırılmalarla oluşmuştur.
• Karadeniz kıyılarında falezler dalgaların etkisiyle oluşmuştur.

SONUÇ VE ÖZET

📌 İç kuvvetler, yeryüzü şekillerinin ana hatlarını oluşturur.
📌 Dış kuvvetler, iç kuvvetlerin oluşturduğu şekilleri aşındırır ve yeni şekiller meydana getirir.

✅ İç kuvvetler: Orojenez, epirojenez, volkanizma, depremler.
✅ Dış kuvvetler: Akarsular, rüzgarlar, buzullar, dalgalar, karstik şekiller.

📌 Bu bilgiler, yeryüzü şekillerinin nasıl oluştuğunu ve değiştiğini anlamamıza yardımcı olacaktır.

İç Kuvvetler ve Dış Kuvvetler Ünitesi 10 Soruluk Test

1. Aşağıdakilerden hangisi iç kuvvetlerden biridir?
a) Rüzgar aşındırması
b) Volkanizma
c) Akarsu biriktirmesi
d) Buzulların aşındırması
e) Dalgaların oluşturduğu falezler

2. Yeryüzünün geniş alanlarda yükselmesi veya çökmesi ile ilgili olan iç kuvvet aşağıdakilerden hangisidir?
a) Orojenez
b) Epirojenez
c) Volkanizma
d) Deprem
e) Akarsu aşındırması

3. Türkiye’deki Ege Bölgesi’nde horst ve graben adı verilen yer şekillerinin oluşmasına sebep olan iç kuvvet aşağıdakilerden hangisidir?
a) Orojenez
b) Deprem
c) Volkanizma
d) Epirojenez
e) Rüzgar aşındırması

4. Aşağıdakilerden hangisi dış kuvvetlerden biridir?
a) Orojenez
b) Epirojenez
c) Volkanizma
d) Akarsular
e) Deprem

5. Akarsular tarafından oluşturulan aşınım şekillerinden biri aşağıdakilerden hangisidir?
a) Horst
b) Graben
c) Vadi
d) Obruk
e) Falez

6. Karstik şekillerin oluşmasında aşağıdaki dış kuvvetlerden hangisi etkilidir?
a) Akarsular
b) Buzullar
c) Rüzgarlar
d) Kimyasal çözünme
e) Volkanizma

7. Aşağıdaki yer şekillerinden hangisi buzulların aşındırmasıyla oluşmuştur?
a) Sirk gölü
b) Delta ovası
c) Kırgıbayır
d) Yardang
e) Kanyon vadi

8. Dalgalar tarafından oluşturulan aşındırma şekillerine aşağıdakilerden hangisi örnektir?
a) Falez
b) Delta
c) Plato
d) Obruk
e) Sirk gölü

9. Rüzgarlar tarafından taşınan ince malzemelerin biriktirilmesi ile oluşan toprak türüne ne ad verilir?
a) Lös
b) Alüvyon
c) Delta
d) Moren
e) Traverten

10. Türkiye’deki volkanik arazilere örnek olarak aşağıdakilerden hangisi gösterilebilir?
a) Uludağ
b) Nemrut Dağı
c) Kaz Dağları
d) Toroslar
e) Küre Dağları

CEVAP ANAHTARI

1. b) Volkanizma
2. b) Epirojenez
3. a) Orojenez
4. d) Akarsular
5. c) Vadi
6. d) Kimyasal çözünme
7. a) Sirk gölü
8. a) Falez
9. a) Lös
10. b) Nemrut Dağı