AYT Tarih İlk ve Orta Çağlarda Türk Dünyası Konu Anlatımı

Bu ünitede, Orta Asya’da kurulan ilk Türk devletlerinden, Türklerin göçebe ve savaşçı yaşam tarzına, kültürel yapılarına, devlet teşkilatlarına ve Çin, Sasani, Bizans gibi komşu devletlerle olan ilişkilerine kadar birçok yönüyle Türk dünyasını inceleyeceğiz.

Türkler, tarihin en eski çağlarından itibaren geniş coğrafyalara yayılan, siyasi ve kültürel etki alanı geniş topluluklardan biridir. İlk anayurtları olan Orta Asya’da bozkır yaşamına uyum sağlayarak göçebe, atlı, savaşçı ve devlet kurma yeteneği yüksek bir yapıya sahip olmuşlardır. Bu özellikler, onları hem Asya hem de Avrupa tarihinde önemli bir güç hâline getirmiştir.

Bu ünitede; Asya Hunları, Göktürkler, Uygurlar gibi büyük Türk devletlerini, bu devletlerin siyasi yapısını, kültürel ve dini özelliklerini; ayrıca Türk göçlerinin nedenlerini ve sonuçlarını detaylı biçimde ele alacağız.

Orta Asya’nın coğrafi özellikleri ve Türk göçleri

Orta Asya’nın coğrafi yapısı

Türklerin tarih sahnesine çıktığı ilk bölge Orta Asya, doğuda Kingan Dağları, batıda Hazar Denizi, kuzeyde Sibirya, güneyde Himalayalar ve İran Platosu ile çevrilidir. Bu bölge:

• Karasal iklime sahiptir: Yazlar sıcak, kışlar çok soğuk geçer.

• Bozkırlarla kaplıdır: Tarım yerine hayvancılık yapılmaya daha uygundur.

• Sınırlı tarım alanı vardır: Nehir vadileri dışında ekim-dikim zordur.

• Bu nedenle halkın büyük kısmı göçebe (yarı göçebe) yaşam sürmüştür.

Türklerin göçebe yaşamının etkileri

• Sürekli hareket hâlinde olduklarından askerî yapıları gelişmiştir.

• Atlı birlikler ve okçuluk Türklerin en güçlü yönleridir.

• Konar-göçer yapı, devletlerin uzun ömürlü olmasını zorlaştırmıştır.

• Aynı zamanda yeni yerlerde devlet kurma becerisi kazandırmıştır.

Türk göçlerinin nedenleri

a) Doğal nedenler:

• Kuraklık, çölleşme, kıtlık

• Hayvan otlaklarının daralması

• Sibirya soğuklarının artması

b) Siyasi nedenler:

• Çin gibi komşu devletlerin baskısı

• İç karışıklıklar ve taht kavgaları

• Boylar arasındaki rekabet

c) Ekonomik nedenler:

• Yeni otlak ve ganimet arayışı

• Ticaret yollarına hâkim olma isteği

Türk göçlerinin sonuçları

• Türkler, Orta Asya dışına yayıldı (Avrupa, Orta Doğu, Hindistan).

• Gittikleri bölgelerde devletler kurdular, kültürlerini taşıdılar.

• Farklı medeniyetlerle etkileşime girerek kültürel sentezler oluşturdular.

• Bazı Türk toplulukları zamanla asimile oldu veya kayboldu.

• Türk tarihinin evrenselleşmesi sağlandı.

Örnek soru 1

Orta Asya’nın iklimi ve coğrafi yapısı Türklerin hangi yaşam tarzını benimsemelerinde daha etkili olmuştur?

A) Tarım toplumu
B) Denizcilik
C) Göçebe hayvancılık
D) Sanayi üretimi
E) Yerleşik kent yaşamı

Doğru cevap: ✅ C) Göçebe hayvancılık

Örnek soru 2

Aşağıdakilerden hangisi Türk göçlerinin sonuçlarından biri değildir?

A) Türklerin farklı kültürlerle etkileşime girmesi
B) Yeni yerlerde Türk devletlerinin kurulması
C) Türk tarihinin sadece Orta Asya ile sınırlı kalması
D) Bazı Türk boylarının asimile olması
E) Kültürel etkileşimlerin artması

Doğru cevap: ✅ C) Türk tarihinin sadece Orta Asya ile sınırlı kalması

İlk Türk devletlerinde siyasi yapı ve yönetim anlayışı

Devlet anlayışı

İlk Türk devletlerinde devlet, “kut” inancı ile yönetilirdi. Bu inanca göre, hükümdarlık Tanrı tarafından verilir; bu yetki kut yoluyla hanedana aktarılırdı. Bu nedenle hükümdarlık aileye aittir, sadece bir kişiye değil.

Hükümdarlık ve veraset anlayışı

• Hükümdar: Kağan, Han, Hakan unvanlarını taşır.

• Taht kavgaları sık yaşanır çünkü veraset sistemi net değildir:

  “Kutlu kan taşıyan her erkek yönetme hakkına sahiptir.”

• Bu durum, çok sık ikili teşkilat kurulmasına ve devletin zayıflamasına neden olmuştur.

Devlet teşkilatı

➤ Ordu

• Sürekli ve disiplinli orduya sahiptiler.

• Atlı birlikler, hafif süvari taktikleri ve bozkır savaş stratejisi ile öne çıktılar.

• Orduya halk da dahil olduğu için “ordu-millet” anlayışı hakimdi.

➤ Kurultay (Toy)

• Devlet işleri, hükümdarın başkanlığında toplanan meclislerde görüşülürdü.

• Kurultay’da devlet ileri gelenleri (beyler, komutanlar, hatun vs.) yer alırdı.

• Danışma meclisidir, bağlayıcı karar yetkisi genellikle hakanındır.

➤ Hatun

• Hükümdarın eşidir.

• Kurultay’a katılabilir, elçi kabul edebilir, gerektiğinde ülkeyi yönetebilir.

• Bu durum, kadınların yönetimde yer alabildiğini gösterir.

Orhun Yazıtları’ndan yönetim anlayışı

• Göktürkler döneminde yazılan Orhun Kitabeleri, Türk tarihinin ilk yazılı belgeleridir.

• Devlet adamları halka hesap vermiş, görevlerini anlatmıştır.

• Devletin temel amacı: Halkı refaha ulaştırmak ve birliği sağlamak.

Örnek soru 1

İlk Türk devletlerinde hükümdarlığın kut anlayışıyla açıklanması aşağıdakilerden hangisini gösterir?

A) Din adamlarının siyasette etkili olduğunu
B) Hükümdarlığın hanedanın ortak malı olduğunu
C) Halkın yönetime katıldığını
D) Hükümdarın yetkisinin Tanrı tarafından verildiğini
E) Kadınların yönetimde etkin olmadığını

Doğru cevap: ✅ D) Hükümdarın yetkisinin Tanrı tarafından verildiğini

Örnek soru 2

Kurultay’ın varlığı aşağıdakilerden hangisinin göstergesidir?

A) Hükümdarın sorgulanamaz olması
B) Tek kişinin tüm yetkilere sahip olması
C) Demokratik yönetim anlayışının izleri
D) Ordu sisteminin zayıf olması
E) Yazının halk arasında yaygın olması

Doğru cevap: ✅ C) Demokratik yönetim anlayışının izleri

İlk Türk devletlerinde sosyal ve ekonomik yaşam

Toplumsal yapı

İlk Türk toplumu, genellikle boy, urug (soy), oba (aile) ve il (devlet) yapısıyla örgütlenmiştir. Bu yapı içinde:

• Aile kutsal kabul edilirdi.

• Aile → Oba → Boy → Budun (millet) → İl (devlet) şeklinde hiyerarşik bir bütünlük vardı.

• Toplumda sınıf ayrımı yoktu, kölecilik gelişmemiştir.

• Eşitlikçi ve dayanışmacı bir toplum yapısı hâkimdi.

Kadının toplumsal rolü

• Kadınlar, toplumsal yaşamda aktiftir.

• Hatun, yönetimde söz sahibiydi.

• Kadınlar orduya da katılabilir, kendi mülklerine sahip olabilirlerdi.

Ekonomik yaşam

➤ Hayvancılık

• Göçebe yaşam nedeniyle en yaygın ekonomik faaliyetti.

• At, koyun, keçi, deve gibi hayvanlar beslenirdi.

• Hayvancılığa bağlı ürünler (yün, süt, deri) ticarette kullanılırdı.

➤ Tarım

• Yarı göçebe ya da yerleşik yaşayan topluluklarda görülürdü.

• Uygurlar gibi yerleşik topluluklar tarımda gelişmiştir.

➤ Ticaret

• Türkler, İpek Yolu gibi önemli ticaret yollarına sahipti.

• Çin, İran ve Bizans’la ticaret yapılırdı.

• Kervansaraylar, gümrükler, pazaryerleri oluşturulmuştur.

➤ Sanat ve zanaat

• Deri işçiliği, halıcılık, silah yapımı gibi el sanatları yaygındı.

• Göçebe sanatında hayvan üslubu (hayvan figürlü tasarımlar) dikkat çeker.

Hukuk ve adalet

• Yazısız hukuk kuralları olan töre toplumu düzenlerdi.

• Töre; gelenek, görenek ve deneyimlere dayanırdı.

• Herkes töreye uymak zorundaydı, hakan dâhil.

Örnek soru 1

İlk Türk toplumlarında sınıf farkının olmaması, aşağıdakilerden hangisini gösterir?

A) Toplumda köleliğin yaygın olduğunu
B) Din adamlarının ayrıcalıklı olduğunu
C) Toplumun eşitlikçi yapıda olduğunu
D) Kadınların sosyal yaşamda etkisiz olduğunu
E) Hükümdarın mutlak yetkilere sahip olduğunu

Doğru cevap: ✅ C) Toplumun eşitlikçi yapıda olduğunu

Örnek soru 2

Aşağıdakilerden hangisi ilk Türk toplumlarında görülen ekonomik faaliyetlerden biri değildir?

A) Hayvancılık
B) Tarım
C) Denizcilik
D) Ticaret
E) El sanatları

Doğru cevap: ✅ C) Denizcilik

İlk Türk devletlerinde din, inanç ve kültür hayatı

İnanç sistemi

İlk Türk topluluklarının büyük çoğunluğu, Gök Tanrı inancına sahipti. Bu inanç sistemi:

• Tek tanrılı bir yapıdadır (Gök Tanrı = evrenin yaratıcısı ve yöneticisi).

• Din, günlük hayatla iç içedir; savaş, yas, kurultay gibi alanlara yansımıştır.

• Şaman adı verilen din adamları, hem dini hem tıbbi görevler üstlenirdi.

• Ahiret inancı güçlüdür; mezarlara eşyalar bırakılması bu anlayışı gösterir.

Diğer inançlar

• Budizm: Uygurlar döneminde resmî din olmuştur.

• Maniheizm: Uygurların benimsediği bir diğer inançtır, et yemeyi yasakladığı için göçebe yaşamla çelişmiştir.

• Hristiyanlık, Musevilik ve daha sonra İslamiyet, bazı Türk boyları tarafından kabul edilmiştir.

• Bu çeşitlilik, Türklerin dinî hoşgörüye açık bir yapıya sahip olduğunu gösterir.

Yazı ve edebiyat

• Göktürk (Orhun) alfabesi, bilinen ilk Türk alfabesidir.

• Orhun Yazıtları (Bilge Kağan, Kül Tigin, Tonyukuk), ilk yazılı Türk belgeleridir.

• Uygurlar, matbaayı kullanmış, kütüphaneler kurmuş ve edebiyatta gelişmişlerdir.

• Yazılı belgelerde ahlak, erdem, yöneticilik ve halkın refahı konuları öne çıkar.

Sanat

• Göçebe yaşam sanatı sınırlı kılmasına rağmen;

  • Hayvan üslubu yaygındır.

  • Deri işlemeciliği, madeni süslemeler, halıcılık gelişmiştir.

• Uygurlar döneminde mimari eserler, freskler ve minyatür sanatında ilerleme kaydedilmiştir.

Eğitim ve kültürel gelişmeler

• Eğitim genellikle usta-çırak ilişkisiyle sözlü olarak aktarılırdı.

• Uygurlar döneminde ilk defa okul, öğretmen, kitap, kütüphane gibi kavramlar görülmeye başlandı.

• Kültürel yapı hem Orta Asya geleneğini hem de etkileşime girilen medeniyetlerin izlerini taşır.

Örnek soru 1

Aşağıdakilerden hangisi Uygurlar döneminde görülen gelişmelerden biridir?

A) Gök Tanrı inancının yayılması
B) Budizm ve Maniheizm’in resmî din hâline gelmesi
C) Orhun Yazıtları’nın yazılması
D) Göçebe yaşam tarzının güçlenmesi
E) Atlı okçuluğun zirveye ulaşması

Doğru cevap: ✅ B) Budizm ve Maniheizm’in resmî din hâline gelmesi

Örnek soru 2

Orhun Yazıtları’nın içeriği göz önüne alındığında, bu yazıtlarla ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?

A) Sadece dini kurallar içermektedir
B) Göktürk alfabesiyle yazılmış ilk hikâyelerdir
C) Hakanların halka hesap verdiği ve öğütlerde bulunduğu metinlerdir
D) Tamamen yabancı dillerden çevrilmiş kitaplardır
E) Uygur alfabesiyle yazılmıştır

Doğru cevap: ✅ C) Hakanların halka hesap verdiği ve öğütlerde bulunduğu metinlerdir

İlk ve Orta Çağlarda Türk Dünyası Testi

1.

Aşağıdakilerden hangisi Orta Asya’nın Türk göçlerine neden olan özelliklerinden biridir?

A) Tarıma elverişli ovaların fazlalığı
B) Sürekli ılıman iklim koşulları
C) Hayvancılığa uygun geniş bozkırların bulunması
D) Nüfusun giderek artması
E) Merkezi krallıkların baskısı

2.

Türklerde “kut” anlayışı aşağıdakilerden hangisini ifade eder?

A) Askerî disiplini
B) Halkın devlete karşı sorumluluğunu
C) Hükümdarlığın Tanrı tarafından verildiğini
D) Boylar arası eşitliği
E) Ekonomik faaliyetleri

3.

İlk Türk devletlerinde “kurultay” adı verilen yapı ne işe yarardı?

A) Ticaret anlaşmalarını yönetmek
B) Sadece dini törenleri düzenlemek
C) Devlet yönetimiyle ilgili danışma meclisi olarak görev yapmak
D) Askerî birlikleri eğitmek
E) Vergi sistemini yürütmek

4.

Aşağıdakilerden hangisi Türk göçlerinin sonuçlarından biri değildir?

A) Türklerin farklı bölgelere yayılması
B) Yeni Türk devletlerinin kurulması
C) Türk tarihinin evrenselleşmesi
D) Türklerin tarıma tamamen geçmesi
E) Bazı Türk boylarının zamanla asimile olması

5.

İlk Türk toplumlarında sınıfsız bir yapının bulunması aşağıdakilerden hangisini gösterir?

A) Din adamlarının ayrıcalıklı olduğunu
B) Halk arasında eşitliğin ön planda olduğunu
C) Soyluların yönetimi elinde tuttuğunu
D) Köleliğin yaygın olduğunu
E) Kadınların ikinci planda tutulduğunu

6.

Uygurlar aşağıdaki alanlardan hangisinde diğer Türk devletlerinden farklı olarak gelişme göstermiştir?

A) Denizcilik
B) Göçebe savaş taktikleri
C) Yerleşik yaşam ve şehir kültürü
D) Atlı birliklerin kullanımı
E) Hayvancılık

7.

İlk Türk devletlerinde hukuk kuralları aşağıdakilerden hangisine dayanırdı?

A) Şeriat kanunlarına
B) Çin anayasasına
C) Töre adı verilen geleneksel kurallara
D) Komşu devletlerin hukuk sistemlerine
E) Yazılı anayasal düzene

8.

Aşağıdaki bilim ya da sanat dallarından hangisi göçebe Türk kültüründe en çok gelişme göstermiştir?

A) Mimari
B) Minyatür sanatı
C) Hayvan üslubu işçiliği
D) Felsefe
E) Seramikçilik

9.

Aşağıdakilerden hangisi Orhun Yazıtları’nın bir özelliğidir?

A) Uygur alfabesiyle yazılmıştır
B) Sadece dini içerikler taşır
C) Göktürkler dönemine aittir
D) Farsçadan çevrilmiştir
E) Çin kaynaklarıyla oluşturulmuştur

10.

Türk tarihinde “ordu-millet” anlayışı aşağıdakilerden hangisiyle doğrudan ilişkilidir?

A) Tarıma dayalı ekonominin gelişmesi
B) Her bireyin asker sayılması ve savaşçı toplum yapısı
C) Kadınların sosyal hayattaki etkinliğinin artması
D) Eğitim sisteminin gelişmesi
E) Ticaret yollarının kontrol altına alınması

✅ Cevap Anahtarı

1. C

2. C

3. C

4. D

5. B

6. C

7. C

8. C

9. C

10. B